Писын вашталт толшо илышыште калыкын ончыкылык пӱрымашыже тургыжландара, шонаш тарата. Элыштына тӱрлӧ йылме дене кутырышо, тӱрлӧ илыш йӱлам кучышо кок шӱдӧ наре калык ила: изи чотанат, кугу чотанат. Калык — элнан ик эн тӱҥ поянлыкше. Кеч-могай калыкын ончыкылыкшо — самырык тукымын кидыштыже.
А марий самырыктукым илышын рӱдыжлан мом шотла да могай тудын тӱняумылымашыже, кӧргӧ чон поянлыкше? Чыла тидым умылен, вискален, эртыме корнылам радамлен, иктешлен, каласаш лиеш: мемнан калыкнам ончыкшым мо вуча. Самырыкеҥ илыш кугорным шара шинчаж дене эскера, шӱм-чонжат почылтшо. Уш-акылже — калыкыште.
Тӱвыра, йылме да юмыйӱла — мемнам моло калык деч ойыртемалтшым ышта. Шӱм поянлык, уш-акыл, койыш-шоктыш, илыме йӧннат весе. Тидым самырыктукым шижын моштышаш, умылышаш.
Марий койыш
Йодыш: а мо тыгай марий койыш? Тиде — айдемын койыш-шоктышыжо, шӱлышыжӧ, тӱняумылымашыже, шкешамже. Тиде — марий улмым ончыкташ кучылтмо йӧн. Марий шӱлыш кажне марий еҥлан илыш вийым пуа. Тиде — кугезе коча-кована-влакын сугыньыштым, йӱлаштым, илыш-кучышыштым шуктен илымаш, саклымаш, пагалымаш. Марий койышым койшо айдеме, эн ончыч, шке калыкшын эртыме корныжым сайын пала, шочмо йылмыжым акла. Ямлын, яндарын, чаплын марла кутыра. Марий айдеме дене марла пелешта. Ончыкшым шочшыжымат марий йылме деке кумылаҥда. Илыш кугорно тудым кеч-куш наҥгая гынат, шке шочмо йылмыжым да калыкшым мондышаш огыл.
Йылме — тиде калык чон
Статистика палдара, марий кокла гыч 25 процентше шке шочмо йылмыжлан руш йылмым шотла. Тугеже кажне нылымше еҥ шке шочмо йылмыжым огеш пале. Тиде сӱретым поснак самырыктукым коклаште ужына. Кушкын толшо тукым шочмо йылмым тунемаш кумылым огеш лук. Тидыже, очыни, марий йылмым шочмо йылме семын огыл, кугыжаныш йылме семын тунеммылан кӧра. Да тыгодым школышто марий йылмым туныктымо жапат шагалемын. Таче чылт марий школлаште тунемше-влак чӱчкыдын рушла мутланат. А вет айдеме шочмо йылме гоч гына уш-акылжым пойдара, маныт. Нунылан кок йылмым палымашын кӱлешлыкше нерген умылтарыман.
Икмыняр сай примерат уло. Лучко ий ончыч ола уремыште марий ӱдыр-рвезе-влак шке коклаштышт тӱҥ шотышто рушла кутыреныт, марий улмышт дечын вожылыныт. Молан шочмо йылме деке тыгай койыш лектын? Ятыр еҥ дечын тыгай ойым колаш логалын: марий йылме ны карьерым ышташ, ны у шинчымашым налаш ок полшо. Моло ий дене таҥастарымаште сӱрет кызыт сай могырыш вашталтын. Ӱдыр-рвезе-влак шке коклаштышт марла мутланаш тыршат.
Пытартыш жапыште шылтыде каласаш лиеш: тунемше еҥ, кӱлеш шинчымашым налмекыже, олаштак илаш кодаш тырша.
Оласе самырыкеҥ марийлыкшым арален коден кертеш мо? Да кузе?
Тидлан кӱлеш йӧн лиеш гын, кертеш. Кӧн да могай калыкын шочшыжо улмым огеш мондо гын. Ешым чумырымо годым тӱҥ шотышто марий мужырым ойыра гын. Шке ньогажым изи годсек марла кутыраш туныкта гын.
Палымем-влак деч чӱчкыдын колынам: «Йочасадыш пуымо годым, икшывына марла гына умыла, руш йылмым йӧршын огеш пале, сандене йочамым кузе гына огыт игылт». Эн ончыч неле, ача-ава шкештат вожылмашке пурат, но жап эртыме семын руш обществыште садак йоча йылмым тунемеш. Ончыкшым тугеже тек марий йочасад утларак лиеш, вет тыгодым кӱшыл шинчымашын налше самырык выпускник-влакланат пашавер утларак лиеш. А кажне ийын Марий кугыжаныш университетак мыняр специалистым луктеш? Эсогыл тунемаш пураш южо ийын конкурс кугу. Тиде мо нерген ойла: самырык тукымын кумылжо уло марий филолог, марий туныктышо лияш, шинымашым пойдараш.
Ола урем дене эртышыла ятыр машинаште «Мый марий улам», «Юмо Арале» манын возымо ойсавыртыш-влакым вашлияш лиеш. Эсогыл самырык-влак марла возыктыман вургемым чият. Вургем шотышто мый посна каласен кодынем ыле. Пытартыш жапыште сценылан келшыше вургем деч посна, самырык еҥ тыглай кечынат марий орнаментан вургемым чия. Эсогыл кугу йодмаш уло тыгай вургемлан марий-влакын тӱшкан илыме кундемлаште.
Чон поянлык — тӱвыра
Чӱчкыдын Марий Элыштат, ӧрдыж кундемлаштат марий каныме кас, этнодискотеке-влак эртат, тӱжем дене калыкым чумырат. Марий пайремыште самырык еҥ марла чаткан кушта, мура. Шонет да ӧрат, эсогыл самырык-влак кумдан чапланыше мурызо-влакын мурыштым хорышто мурымо семын рӱж мурат.
Чон поянлыклан акым пуаш гын, вашталтыш уло. Эсогыл мемнан нерген кинофильм-влакым сниматлат. Тыге марий калык нерген уло тӱнялан палдарат. Тидыжат могай-гынат кӱкшыт нерген ойла. Адакат самырык-влаклан пример.
Тыгодым палемден кодыман! Пытартыш жапыште театрлаште ятыр самырыкеҥым вашлияш лиеш. Кеч южгунамже нуно шке коклаштышт руш йылме дене кутырат гынат, моткоч тӱткын спектальым эскерат, артист-влакын модмыштым куанен ончат. Тиде мо нерген да ойла. Тугеже шочмо калыкын тӱвыра поянлыкше нунылан лишыл, шерге.
Калык культур дене кылдатше йодышышкак кидмастар усталык пура. Ожно кажне марий ешыште шочшым кидпашалан туныктеныт: ӱдырым тӱрлаш, пидаш, рвезым мӧҥгылан келшышеӱзгар-влакым ышташ, уала гыч тодаш да молыланат. Таче ятыр сомыл мондалт толеш. Чаманен каласыман, самырык еҥлан тиде оҥай огыл. Кушкын толшо тукымын йодмашыже весе.
Ялыштак гына тӱвыра поянлыкна аралалтеш, тукым гыч тукымыш кусна. Куснашыже кусна, но мондалт толеш. Чыла вере огыл калык пайрем-влак палемдалтыт. Самырык-влак эртарыме йӱлам огытат шинче.
Тӱвыра вияҥже манын, кугезе йӱланам ме саклышаш улына, у йӧн-влакым шонен муын илышыш шыҥдараш улына.
Тӱвыра йодыш моткоч кумда. Тудо посна шымлымашым да эскерымашым йодеш.
Калык педагогика
Ожно калык педагогикыланат кугу верым ойыреныт. Кугыеҥ-влакын ойыштым колыштыныт. А кызыт? Самырыкеҥын кугыеҥ деке пагалымашыже огеш шижалт. Ий гыч ийыш ты койыш утыр да утыр лушка. Ожнысек ялыште ойлат ыле: «А еҥже мом ойла? Вожылдымо». Але ача-ава ваштарешат тореш мутым каласаш нигӧ тоштын огыл. Аван ойлымо мутшо — ӱмырешлан.
Ме кызыт тиде саманыште губко семын чыла кӱлеш-оккӱлым шупшына, вуйышкына пыштена. Уда койышыжым гын вик ончыктена, а сайжым шагал годым ужына.
Самырык еш илышым ончалаш гын, еш-влак ик семын, икте-весым пагален огыт иле, кугезына-влакын йӱлаштым огыт сакле. Полдалге еш ятыр. Ойырлат, йӱын, вуйыштым аҥыртылыт.
Очыни, таче самырыкеҥ огеш умыло: мо тыгай илышын чынже, илышын рӱдыжӧ. Шинчымаш корныжымат пенгыдемдаш огеш тырше. А сай шинчымашан еҥ гына ончыко кая.
Иктешлен каласаш гын…
Марий илышым моло калык дене таҥастарымаште самырык-влак кугу вийым пыштат. Нуно тӱрлӧ проект почеш шочмо йылмым Интернет кышкарышке шыҥдарат, Марий электрон мутерым ыштеныт. Икманаш, марий йылме тӱня мучко йоҥга, марий тӱвырат кумдан чапланыше.
Ӱшаныме шуэш, Марий сандалыкнан тӱҥ поянлыкшым самырыктукым кинде семынак арален кода, тукым гыч тукымыш шуя. Таклан огыл ойлат: самырыктукым – ончыкылык. А могай нуно лийыт – кугыеҥ-влак дечат шога. Илыш йӱлам, ыштыш-кучышым тукым гыч тукымыш кӧ шуйышаш да туныктен шогышаш. Марийлыкым чоҥымаште раш умылымаш лийшаш. Таче марий самырыкеҥ шке пӱрымашыжын озаже. Тӱҥ шотышто шке вийжылан гына ӱшана.
Калыкнан ончыкылыкшо волгыдо да пеҥгыде лийже манын, ме ик еш семын ваш умылен, пагален, эҥертыш лийын илышаш улына. А калык тунам шке тӱсшым огеш йомдаре, тунам шке культурыжым арален кода, кунам тудын ончыкылык тукымжо ушан-шотан, келге шинчымашан лиеш. Тыгай еҥ калыкын эртыме корныжым жапла да вожылдегече каласен кертеш: «Мый марий улам!».
Айдеме школ парт гычак шочмо йылмыжым, калыкшын эртыме корныжым, илыш-йӱлажым, тукымвожшым пагален, йӧратен кушшаш. Тыгай вожан корно айдемын илыш-умылымашыже, культурыжо дене кылдалтеш.
Мондаш огеш лий шочмо-кушмо верым, курымла дене саклен кодымо тӱвыра поянлыкнам, шкешотан йӱланам, лывырге йылмынам, родо-тукымнам, поян историйнам. Ок лий!
Автор: Алена Иванова