Мер паша – чон йодмо паша. Тудо кугу чытышым да вий-куатым йодеш. Мыланем марий самырык тукым дене пашам ышташ ӱшаненыт. Тачысе саманлан келшен толшо у йӧн-влак полшымо дене, шке йыр чолга, ушан-шотан самырык вийым ушен, мер пашам виктараш.
2012 ийыште IV-ше «Марий самырык тукым слётым» эртарыме годым самырык-влак дене пашам ыштыме шотышто посна планым пеҥгыдемдыме ыле. Тудо икмыняр ужаш гычын шога: марий калыкын вияҥме корныжым радамлен, посна программе да мероприятий-влакым, пашан радамым пуртымо да кӧ молан мутым куча. Турло кундемысе чолга еҥ-влак дене кылым пеҥгыдемдыме. Икымше слётышто шындыме задачым ме тӱрыснек шуктенна, командым чумыренна. Тачысе кечылан мемнан ешна кугу, пӱтынь Россий мучко шарлыше.
Мемнан пашаште таче мо эн тӱҥ? Калык — элнан ик эн тун поянлыкше. Кугыжаныштына кок шудо наре калык ила: изи чотан ма, кугу чотан. Кеч-могай калыкын ончыкылыкшо кушкын толшо, рвезе тукымын кидыштыже.
Российын кумда мландыштыже калыклан кажныжлан шерге ятыр кончыш, иктеш чумырышо кумдан палыме культур да историй пале уло. Тунамак, посна калык тӱвыра, йылме да (ты марте илышыште кучен кодымо гын) юмынйӱла ойыртемалтше сыным пуэн шога, шуко калыкан кугу элын чапшым пойдара. Марий-влакынат шум поянлык, койыш-шоктыш, илыме йӧн дене тӱсшӧ весе. Тидым самырык тукым шижын мошта, умыла. Садлан шочмо йылмым, тӱвыра поянлыкым, йӱлам шуктымым, калык койыш-шоктышым аралымаште сай-осалым палемден иктешлыме мемнан пашашкына пура.
Мемнан тӱсна да койыш-шоктышна.
Кугезе коча-кована-влакын сугыньыштым, йӱлаштым, илыш-кучышыштым пагалыме, нуным шуктен шогымо еҥлан илыш вийым пуа.. Самырык еҥ таче шке калыкшын эртыме корныжым сайын пала мо, шочмо йылмыжым акла мо? Чаплын марла кутыра мо? Шочшыжым марий йылме деке кумыланда мо?.
Шке пример гыч каласаш гын, эше икмыняр ий ончыч ола уремыште марий рвезе калыкын шке коклаште утларакшым рушла кутыраш кумылан лиймым палемдаш лиеш. Тидлан, южо»илышым палыше» еҥ-влакын шыҥдарыме «марий йылмет Памар (але иктаж вес села лум) марте веле кулеш!» стереотип полшен. Шкендым айдеме семын турыс умылыде, кӧ улмына деч вожылынна. Молан шочмо йылме деке тыгай койыш лектын? Ятыр еҥ марий йылмым карьерым ыштымаште, у шинчымашым налмаште кӱлдымылан шотлен. А шоналташ гын, айдеме шке илышыжым виктарымаште эн тӱҥжӧ шкеак чаракым шында: билингвизмын преимуществыжым палыдымыже, мутлан, кумшо-нылымше йылмым тунеммаште, вес культурысо еҥын шинчаончалтышыжым эскерымаште сай йӧным пуымым огеш акле. Шочмо калык деч логалше поянлыкым экшыкын аклымыже лачак шке аҥысыр шинчаончалтышым пыдал налаш полша да южо годым кучылталтеш. Тиде шоныш кызытат актуальный. Тунамак, йылме-тӱвыра «ӱзгарым» пайдалын кучылт моштыдымаш посна айдемын йонылышыжо улеш, тудо чумыр калыклан чер гае пижын огеш керт.
Моло ий дене таҥастарымаште сурет кызыт вашталтын. Удыр-рвезе-влак шке коклаштышт марла мутланат, пайрем але тыглай кечынат марий орнамент але возыктышан вургемым чият, тидын дене самырык тӱняште кызыт шарлыше «этно-бренд» движенийышке ушнен шогат. Калыкын историй йыжыҥым, тошто марий кумалтыш йӱлам шымлен ончышо, шукташ тыршыше ятыр. Тӱрлӧ кундемлаште илыше, паша але шанче корно дене умбал ола да яллаште илыше-влак коклаште кыл пеҥгыдем шога. Тидлан кызытсе жапын виртуальный – интернет кыл – реальность йӧн пайдалын кучылталтеш. Мутлан, ондаке торашке кайыше еҥ шочмо йылме дене кутыраш йоным шуэн вашлийын гын, кызыт интернет-кыл, сайтлаште эскерыме увер йогын гочын кеч-куштат марий дискотекыш, симфонический але калык концертыш, спектакльышке миен кертеш. Эсогыл, тора мландыште куныгашат (адаптироваться) палыме-влак гочын шке калык йолташым мумо полша. Тыге турло калыкын мланде мучко шарлыме, тыгодымак шке шочмо вер да тӱвыра дене кыл лийме кончыш умылалтеш. Шке вожым палыме, аралыме кеч-могай ситуацийыштат моло калык дене ваш-кылым чонымаште, шке илышым вияндымаште вийым пуа.
Оласе самырык еҥ марийлыкшым арален коден кертеш мо? Да кузе?
Кон да могай калыкын шочшыжо улмым огеш мондо гын, кертеш. Ешым чумырымо годым тун шотышто марий мужырым ойыра гын. Шке ньогажым изи годсек марла кутыраш туныкта гын. А тӱҥжӧ – шагал чотан калык гыч улмеке, шочмо йылмым палымын акшым (преимуществыжым) тӱрыснек умыла гын. Тунам шочшыжланат тиде поянлык «инструментым» тичмаш пуэн кодаш тырша. Кок йылме палымашын кулешлыкше моткоч кугу. Да пытартыш жапыште ЗАГС пашаеҥ-влакын палемдымышт почеш самырык мужыр-влак шке шочшыштлан марий лумым пуат. Айдеме шочмо йылме гоч гына уш-акылжым пойдара маныт.
Чон поянлык тӱвыра
Чӱчкыдын Марий Элыштат, ӧрдыж кундемлаштат марий каныме кас, этнодискотеке-влак эртат, тӱжем дене калыкым чумырат. Шонет да, орат, эсогыл самырык-влак кумдан чапланыше мурызо-влакын мурыштым руж мурат, хорышто мурымо семын. Дискотеке деч посна эше марий караоке кас-влак эртаралташ тӱҥалыт гын, оҥай ыле.
Тыгодым палемден кодыман тидымат. Самырык-влак уло кумылын театрыш коштыт. Кеч южгунамже нуно шке коклаштышт руш йылме дене кутырат гынат, моткоч тӱткын спектакльым эскерат, артист-влакын модмыштым куанен ончат. Тиде мо нерген да ойла. Тугеже шочмо калыкын тӱвыра поянлыкше нунылан лишыл да шерге.
Таче марий эстраде каваште самырык мурызо ятыр. Сылнымутышто, журналистикыште, драматургий, шанче пашаште ойыртемалтше самырык-влак улыт. Шке пашашт дене калыкнам уло тӱнялан палдарат.
Калык культур дене кылдалтше йодышышкак пура кидмастар усталык. Ожно кажне марий ешыште шочшым кидпашалан туныктеныт. Удырым турлаш, пидаш, рвезым – мӧҥгылан келшыше ӱзгар-влакым ышташ, уала гыч тодаш да молыланат. Таче тиде паша мондалт толеш. Чаманен каласыман. Самырык еҥлан тиде оҥай огыл. Йодмаш кушкын-толшо тукымын весе.
Пытартыш жапыште шке кид дене ыштыме да сӧрастарыме паша кугу акан. Теве, шукерте огыл Тимофей Евсеев лумеш республикысе калыкле тоштер пелен чумыргышо клуб шке вашлиймашыжым лач «Калык кидпаша усталыкым ончыкшым кузе вияҥдаш» йодышлан пӧлеклен. «Пу вий» ушемын председательже Виталий Кудрявцев да тӱрлызӧ Алена Ямбарцева уна лийыныт. Погынышо-влакым тургыжландарыше йодыш-влак дене палдареныт. Варажым чылан пырля ты сомылым вияҥдаш мом ышташ каҥашеныт. Самырык-влак деч ятыр темлымаш пурен. Мутлан, ончыкшым кидмастар-влакын пашашт дене калыкым лишкырак палымым ышташ да ты сомыллан молымат шӱмаҥдаш иктаж пайремым але фестивальым эртараш палемдыме.
Ялыштак гына тӱвыра поянлыкна аралалтеш, тукым гыч тукымыш кусна. Чыла вере огыл калык пайрем-влак палемдалтыт. Самырык-влак кузежым-можым, эртарыме йӱламат сайын огыт шинче.
Калык педагогика
Ожно калык педагогикыланат кугу верым ойыреныт. Кугыеҥ-влакын ойыштым колыштыныт. А кызыт? Самырык еҥын кугыеҥ деке пагалымашыже огеш шижалт. Ий гыч ийыш ты койыш утыр да утыр лушка. Ожнысек ялыште ойлат ыле: «А еҥже мом ойла? Вожылдымо». Але ача-ава ваштарешат тореш мутым каласаш нигӧ: тоштын огыл.
Ме кызыт тиде саманыште губко семын чыла кӱлеш-оккӱлым шупшына, вуйышкына пыштена. Уда койышыжым гын, вик ончыктена, а сайжым шагал годым ужына.
Очыни, таче самырык еҥ огеш умыло мо тыгай илышын чынже, илышын рудыжо. Шинчымаш корныжымат кугемдаш да пеҥгыдемдаш огеш тырше. А шинчымашан еҥ гына ончыко кая, маныт.
Мер пашаште самырык-влак
Таче самырык-влак радамыште мер пашам чон йодмо почеш шуктен шогышо шагал. Шылтыде каласыман. Мый гын шкаланем тыгай йодышым шындем: самырык тукым мер илышыште кугурак-влак дене тор праван да шкевуя вий лийын кертеш мо, йон тидлан ышталтеш мо?
Мер илышым моло калык дене пырля тӧремден колтымаште самырык-влак кугу вийым пыштат. Нуно турло проект почеш шочмо йылмым Интернет кышкарышке шыҥдарат.
Ушештарынем икмыняр акций-влак нерген. Вич ий «Мый марла ойлем» акций эртаралте, оласе калык дене йодыштмашым эртарыме, пӧлек-влакым пуэдыме. Ты пагытыште ме вияҥшаш корным рашемдаш тыршена. Сандене урем мучко эртышыла «Поро кече, те марла кутыреда?» манын чылашт дене марла пелештенна. Акций Марий Элнан рӱдоолаштыже гына огыл эртен. Кузе тудо ончыкшым эрташ тӱҥалеш, Лиеш мо тудо — вес йодыш. Таче ты акцийын эмблемыже кумдан шарлен.
Кок ий наре ме книга-влакым да тӱрлӧ методике сборник-шамычым погышна. Чылаже 2000 наре книгам погымо. Шернур, Медведево, Кужеҥер, Советский районлаште самырык-влак дене вашлиймашым эртарыме да пӧлек-влакым кучыктымо. Книга пӧлекым ӧрдыж кундемлашкат ыштыме. Икмыняр чолга еҥ шке школышкыжо намиен. Книга — уш-акылым утларак пойдара. Шочмо йылме — ача-ава йылме. Курым дене кугезе тукымна тиде йылме дене мутланен, арален кодымаште кугу надырым ыштен, сылнымутым шочыктен да савыктышым вияҥден. Чылажат ышталтын ончыкылыклан, кушкын толшо тукымлан. Ме огыл гын кӧ таче шочмо йылмынам арала, тудым вияҥден колтымо верч тырша. Мутат уке, кажныже — шке семынже, шке кӱкшытшӧ гыч. Марий лудшылан лудаш темлалтше ик эн сай книга-влакын спискыштым ямдылыме.
Ялысе удыр-рвезе-влак дене вашлиймаш-влакым эртарыме. Турло йодыш-влакым каҥашыме. Поснак кеҥеж пагытыште канышым пайдалын эртараш тыршыме. Удыр-рвезе-влак дене Игорь Садовин туныктымо семинарым эртарен, мер пашаште кучылташ пайдале лекций-влакым лудын.
Палемдыде ом керт курыкмарий кундемысе йолташем-влакын мер пашашт нергенат. Икымше гана тений шке районыштышт кеҥежым «Кравец» луман регион кокласе самырык-влакын форумыштым эртареныт. Тылеч посна школышто тунемше удыр-рвезе-влак дене туныктымо семинарым эртареныт.
Вес ийын ме элыштына Литератур идалыкым палемдаш тӱҥалына. Ты идалыклан ме ончылгочак ямдылалтынна. Тений Талешке кечын удыр-рвезе-влак дене Сылнымут флешмобым эртаренна. Самырык-влак дене оласе кумдан чапланыше поэт да писатель-влакын памятникышт пелен почеламут-влакым лудынна. Ты флешмоб нерген посна положенийым ямдыленна. Ушанен кодына, 2015 ийыште тудо кажне тылзын эрташ тӱҥалеш.
Тылеч посна рудоолаштына куштымаш флешмоб лийын. Тудым видеышко сайын войзен, чыла вере шараш тыршенна. Оҥай ыле ала иктаж кумда пайрем вашеш ты куштымашым чылан кушталтат. Изижге, кугужге тушка куштымашыш ушнат.
Таче мый тыланда тун шотышто лач тӱвыра йодыш дене кылдалтше паша-влак дене палдарышым. Тылеч посна моло аланыштат марий самырык тукымын пашаже чапланыше: спортыштат, туныктымо, налме-ужалыме аланыштат, пӱртӱсым аралыме да тыглай волонтёр пашаште.
Кундемыштына кугу кӱкшытыштӧ эртаралтше Марий самырык тукым слётышто поро йӱла почеш ме чылан погынена, вашлийын-кутырен, жапым пайдалын эртарен, ончыкылык нерген шонкалена. Кертме семын шонымашнам илышыш шыҥдарена. Идалык мучко шке мастарлыкнам турло кӱкшытан, турло кундемлаште эртаралтше, турло шерынан шымлыше конференций, фестиваль, туныктымо курс, семинарын участникышт улына.
Таче мер пашам сайын да кулеш семын шуктен шогышо турло кундемлаште илыше, тунемше да пашам ыштыше самырык удыр-рвезе-влакын лумыштым палемден кодынем: Виктория Папаева, Надежда Макарова, Софья Шарабуева, Раисия Сунгурова, Ирина Смирнова, Людмила Карпова, Алексей Очеев, Рома ден Екатерина Шабдаровмыт, Наталья Венина, Василий Петров, Алексей Кушаков, Владимир Виногоров, Евгений Сиваев, Игорь Эштуков, Елена Куприянова, Алексей Мишаков, Снежана Богданова, Татьяна Япаева. Икымше курсышто тунемше Николай Любимов уло кумылын мемнан пашашке ушнен.
Иктешлымаш семын…
Ушаныме шуэш марий сандалыкнан тун поянлыкшым кинде семынак самырык тукым арален кода, тукым гыч тукымыш шуя. А могай нуно лийыт самырык тукым да кушкын толшо тукым – кугыеҥ-влак деч шога. Марийлыкым чоҥымаште раш умылымаш лийшаш. Калыкнан ончыкылыкшо волгыдо да пеҥгыде лийже манын, ме ик еш семын ваш умылен, пагален, эҥертыш лийын илышаш улына. Калык тунам шке тӱсшым огеш йомдаре, тунам шке культурыжым арален кода, кунам тудын ончыкылык тукымжо ушан-шотан, келге шинчымашан лиеш. Тыгай еҥ калыкын эртыме корныжым жапла да лӱдде-вожылде каласен кертеш: «Мый марий улам!».
Такат ме моткоч шагалын улына. Кажне марий айдеме ший падыраш гай шерге. А тачысе саманыште шочмо калык верч тыршыме кумылым ончыктышо, тӱвыра поянлыкнам виянден шогышо, тыгодым мер пашам шуктен шогышо еҥын пашаже – аклаш лийдыме поянлык. Вет мер пашаш – чон йодмо паша.
Самырык тукымын уш шулдыран. Шонымаш ятыр. Вий-куатнат у пашалан ситыше.
Алёна Иванова, «Мер каҥашын» еҥже