Зоя Дудина: ХХ курымын индеш сылнымутшо!

2015 ийыште шочмо марий сылнымутлан 110 ий темеш. Россий кӱкшытыштӧ увертарыме Сылнымут идалык ты лӱмгечым ӱмылтен гынат, сылнымут поянлыкна нерген угыч да угыч кутырымо шуэш.
Йӧратыме книга, сылнымут лудыш кажне айдемын шкенжын лийшаш. 110 ий жапыште кӧ чынже денак курымашлык сылнымутым шочыктен да лудшын шӱм-чонжым куатле шӱлыш дене сургалтарен? Тидын нерген ойлыде огешак лий. Книгагудыласе шӧрлыклаште сурешт тоштемыт Сергей Чавайнын, Майоров-Шкетанын, Шабдар Осыпын, Яныш Ялкайнын, Никандр Лекайнын, Валентин Косоротовын, Александр Юзыкайнын, Валентин Колумбын да молынат туштен кодымо сылнымут книгашт. «Нимом лудаш, совет жапысе сылнымут оҥай огыл…» – тыгай акым калыкыште чӱчкыдын колалтеш. А мый манам: тиде чын огыл! Тидым умылаш шочмо сылнымутын индеш произведенийжым ончалмат сита.

Ик тымык ото уло…

ЧавайнМарий сылнымутлан негызым «Ото» почеламут пыштен. Таче тудым возышо Сергей Чавайнын лӱмжӧ сылнымутым йӧратышылан шнуй айдемын лӱмжӧ семынак йоҥга. Ий-влак эртат, а туныктышо, журналист, серызе, редактор, меръеҥ Сергей Чавайн чыла шотыштат кӱшнӧ лийын кодеш. Тыгай кӱкшыт калыкнан поро шарнымаштыже, илышым чын, сӱретлыше сылнымутыштыжо, 37 ийысе кочо пӱрымашыштыже ила. Калык ойпогылан эҥертен, тыглай айдемын илышыжым, калыкнан эртыме корныжым, куан ден ойгыжым, у шинчымаш дене улаҥмыжым, вияҥмыжым чон йӱлен ончыктымыж дене Сергей Чавайн шерге. Тыште ме чоным вургыжтарыше курымашлык йодыш-влаклан вашмутым муына. Тыгай вашмут «Ото» почеламутыштат тушталт кодын.
«Отым» Сергей Чавайн 1905 ийыште серен. Сылне сӱрет, пӱсӧ шижмаш, шочмо верым йӧратымаш лудшымат авалтат:

Ик тымык ото уло мемнан элыште,
Шога тудо ото кугу ер серыште.
Тушто ладыра деч ладыра пушеҥге кушкеш,
Тушто мотор деч мотор саска шочеш.
Тушто, ужар лышташ лоҥгаште, шӱшпык мура.
Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога.
Тушто шудыжат ужаргырак,
Тушто пеледышыжат сылнырак,
Тудо отым мый йӧратем,
Тушто пушеҥге руышым мый вурсем.

Шоналтет да ӧрат: самырык еҥын икымше возымыжак ушым сургалтарыше. Поэт ты почеламутым угыч да угыч тӧрлен вашталтылын. Тӱрлӧ версий дене «Йошкар кече» газетеш (1920), «У куат» лудшаш книгаште (1926), «У вий» журналеш (1929) савыктен. Пӧртылмӧ амалже нерген литературовед Гельсий Зайниев тыге ойла:
«Эн первый возымыжо тудын шӱм-чонжылан моткочак лишыл лийын. Авторын умылымаштыже ото – пӱртӱсын сӧрал лукшо гына огыл, а шочмо кундем, кугезе марий мланде, ото – калык илышым иктешлыше, тудын чон яндарлыкшым ончыктышо образ».
Ты шотыштак Ахмет Асылбаевын ойжым шарныман: «Икымше эн тӱҥалтыш чонсаскажым романтический муро семын тыге сӧралын возымыж дене поэт шке лӱмжыланат, марий сылнымутланат, курымашлык шӧртньӧ меҥгым, шӧртньӧ маякым шогалтен».
125 ияш лӱмгече годым кугу писательын сылнымутшо нерген у ончалтыш шукыжак ыш йоҥгалт. Но «Ото» нерген ваштарешла ойлымо чоным тарватыш. Марий шымлызе пӱртӱсым сӱретым ончыктышо почеламут семын аклыш гын, руш учёный отым мондаш, черкыш мияш ӱжӧ. Но Чавайн — марий айдеме. Садлан шымлызе-влаклан ты произведенийым утларак марий яндак (призме) гочын аклыман дыр. Вет Чавайн деч утларак марий айдемыже але лийын огыл.
Тыглай ончалмаште «Ото» почеламутышто пӱртӱсым сӱретлыме. Шочмо верым моктымо, йыр улшо Юмын пӱрымӧ поянлыкым аралаш ӱжмӧ. Но ме калыкнан кӧргӧ поянлыкше, моло деч ойыртемже нерген ойлымо годым эреак отым тӱҥ верыш шынденас. Отым эртыше илыш, ойыртемалтше тӱняумылымаш нерген каласкалыше историй памятник семын аклена. Россий Федерацийыште марий-влакын отыштым историй памятник семын аралыме нерген тӧртык (закон) уло. Марий Элыштына 360 наре ото шнуй вер семын палемдалтын. Ме тачат ончыкылык илышнам тӧрлышыла, у йӧным кычалшыла, отышто у шӱлышым налына. Кушто таче ото аралалт кодын, тушто марий илыш, марий чон одарлана. Але вара поэт, тидым шотыш налде, почеламутым серен манаш лиеш? Тудо изинекак юмылан ӱшаныше кушкын. «Юмо ото» ден «Кӱсотышкат», Арын черкышкат (уке гын, тунемаш налыт ыле мо?) кумалаш коштын. Калык ойпого, йӱла кышкареш кушшо айдеме, ончыкылык туныктышо отым айдеме чоным утарыше вер семын акленыс. Калыкнан талешке эргыже ты шинчымашым серымаштыже икана огыл пеҥгыдемден.
Шымлызе-влак чӱчкыдынак «Отым» классический йӧн дене серыме почеламут семын аклат да ситыдымаш-влакым кычалыт. Да, технике могырым ончалаш гын, корныласе слогын чотшо икгай огыл (12, 12, 14, 11, 13, 14, 9, 10, 8, 11). Тӱрлӧ чотан слогыш вочшо пералтыш (2, 4, 6, 10 — 1 строка; 2, 5, 8, 10 — 2 строка; 1, 5, 9, 11, 14 — 3 строка да т.м.) почеламутын чоҥалтме йӧнжымат (ямб, хорей…) палемдаш ок пу. А утларак тӱткын ончалаш гын? Ала тиде ситыдымаш классический огыл, ош почеламут нерген ойлаш амалым пуа? Европышто тыгайым верлибр мут дене палемдат. Тусо автор-влак шке эрыкыштым, тынысле шонымашан улмыштым ты йӧн дене возен моштымышт дене пеҥгыдемдат. Лачак ты йӧн серызылан кушкаш, вияҥаш полша маныт. Да, да, Сергей Чавайнын «Ото» почеламутшо – ош стих. Тыгай йӧн денак чоҥалтын кугезына-влакын ойпогыжо: муро, йомак, легенде, манеш-манеш. А кумалтыш мутшо нерген ойлыманат огыл: калык ушеш шочшо тугай ямле ош стих! Тыге ончалмеке, йылт у сӱрет почылтеш: почеламут корно кӧргыштӧ, корно мучаште икгай йӱк-влак аршаш семын тӱзланеныт. Уэш-пачаш каласалтше ойсавыртыш-влак шонымашым вияҥдат, лудшын кӧргӧ чон куатшым улаҥдат.
Почеламут сугынь семын сералтын. Таче отым аралышыла, ме шочмо мландынам, марий кумдыкна (пространствым), йылмынам, тӱвыранам, йӱланам аралена. Шижде ойлен колтымо йот мут, йырым-йыр йоҥгалтше йот сем деч аралалтде ок лий. Тӱнямбалне чон верч кугу сар кая. Ок кӱл пашаже шиждымын ышталтеш: йот-влак шке чон поянлыкыштым (йылмым, тӱвырам, юмо йӱлаштым) марий чоныш шыҥдараш тӧчат. Юмо ушем, клуб, сектыште, сатум ужалыме толкын чоннам пунчат. «Ото» почеламут шочмо калыкын философий негызшым, тӱвыра поянлыкшым палаш, шарнаш, тудлан ӱшанле кодаш туныкта.
Шнуй ото нерген Тӱҥ онаеҥ Александр Таныгинын мутшым мондымо ок кӱл: «…Отым аралышыла, ме кугезе марий мландынам перегаш кӱлмӧ нерген ойлена. Волжск, Провой, Морко мланде пеш мотор. Вӱд, чодыра, саска, янлык ӧрдыж калыкым сымыстарат. Юлтӱр кундемна шыпак вес калыкын кидышкыже кусна. Нуно таче вожылде тӱп калыкым утыктарен лукмо нерген ойлат. Чонем чон олмышто огыл…»

Элнет пӱнчет — сорта-рӱдет…

ЭлнетПисательын лӱмгече конференцийыште Сергей Чавайнын творчествыжым у йӧн, технологий дене келгын шымлаш кӱлмӧ нергенат ойлышт. Анатолий Титов, Людмила ден Олег Петровмыт у проектышт шымлызе-влаклан у йогыным почын: Чавайнын илыме верже, коштмо корныжо кузерак сылнымутышто ончыкталтын? Тиде корно дене эртен, ме угыч нӧлталтше Тумерышке логалына, «Мӱкш отарысе» пистерым ужына, «Ямбылат кӱвареш» шогал, кугезына-влакым шарналтена, ший памашын «Илыше вӱдшым» подыл, «Акпатыр» драмысе куатле шӱлыш дене шӱлалтена. А «У мландышке» тошкалын, таче кузе илен лекшашым ойырена. Порылан шкеннам пуэна але осаллан шуэна — тиде мемнан деч гына шога. Тиде мемнан ойырен налме корнына лиеш.
Нине корно денак коштыныт Сергей Чавайнын «Элнет» романысе геройжо-влак: марий интеллигенцийын икымше тукымжо. Тӱҥ герой Григорий Петрович Веткан — туныктышо. Чыным тура ойлышо, шочмо калыкым йӧратыше Григорий Петрович куктежан илыш корным эрта. Лудат романым да шонет: тевыс могай интеллигент! Тунамак утыр марий интеллигенцийын пӱрымашыже чоным туржеш. Таче ме Григорий Петрович семынак тунемше улына мо? Тудын семынак уло шӱм-чон дене калык верч тургыжланена мо? Илышын озаж-влаклан: президентлан, главалан, мерлан, тӱрлӧ депутатлан улшо ситыдымашым туран ӱшандарен ойлена мо? Калык пагалымашым могай паша дене сулена? Йӧратен моштена мо? Моштена гын, кӧм? Чыла палыме, умылымо шуэш…
Романыште Сакар ден Чачий Элнет чодыра корнышто вашлийыт. Нужна еш гыч лекше сонарзе чолга уш-акыл, лӱддымӧ койыш дене лудшын чонжым сымыстара. А кунам Чачийым аралаш шогалеш — теве кушто интеллигент нӧшмет шыта? Шинчам ыш шылте, тупынь ыш савырне! Ме Сакарым кушмаште эскерена. Тӱнян азапшым умылышо, эрык верч кредалше, кӧргӧ виян салтак лудшымат кугу кумыл дене шке илышым чоҥаш тарата.
Шочмо калыкна ушан-шотан, келге шинчымашан, кумда тӱняончалтышан ӱдыр-эргылан поян. Но эреж годымак нуно интеллигент улыт мо? Тиде йодыш жапын-жапын мер калыкыште тарвана. Шымлымаш, иктешлымаш але лийын огыл. Да огешат лий, очыни. Историй лончыш тыглай ончалат гын, кочо сӱрет палдырна: Шочмо калыкнан ушан-шотан, чылажымат умылышо да умылтарен моштышо шочшыжо-влак вийвал пагытыште саманын толкынжо дене лупшалалт йомыт.
Марий интеллигент нерген поро мутым шагал колалтеш. Южгунам тыгеат шонем: ала ту огыл корно дене коштам? Ала интеллигент нерген вес вере ойлат, мыйже гына тушко миен ом шу?..
А паледа, яллаште южгунам тугай интеллигентым вашлият – ончен ӧрат. Шернур район Кукнур Купсолаште ик палымем уло. Шымле шым ияш Александра Тойшева. Тугай интеллигент!.. Илышыже мучко ялыште илен, сӧсна фермыште пашам ыштен. Ушан-шотан, пашаче, мер калыкын пагалымыже. Да, тудын кӱшыл шинчымашыже уке, но уло тудын шинчымаш деке виктаралтше поро чонжо: шкет ӱдырамаш вич ӱдыр-эргым ончен-куштен, туныктен луктын. Тугеже Эчу акай вич дипломан интеллигент огыл мо?! Сай пашаже Ленин орден дене палемдалтын, пошкудыжо-влак ятыр гана депутатлан сайленыт. Уда мут дене огеш мутлане, вичкыж чонжо дене моторлыкым тӱткын шижеш. Тудо тачысе айдемын, тӱнян чыла порыжым пуйто иктеш чумырен. Тыгай маривате-влак шагалын огытыл. Нуным лачак ужын да аклен гына моштыман.
Мый нигунам ужын омыл Элнет эҥерын Параньга, Морко, Татарстан кундемыште йогымыжым. Ойлат, тӱрлӧ койышан тудо: кадыргыл-кадыргыл эркышнен йога, тунамак писын ончыко чыма, талка да келге, йӱштӧ вӱдан. Калыкнан пӱрымашыже гаяк. Самырыкем годым (1982) интеллигент туныктышем Зинаида Ермакова Куйбышевысе вӱдаралтыш воктенсе чодыра коклаште верланыше «Элнет» санаторийышке канаш коштыктен. Элнетын Юлышко ушнымо верыште яра жапым эртарымына — илышемын ик эн червер татше. Тиде татыш пӧртылта мыйым Сергей Чавайнын «Элнет» романже.

Юмо языкан мо?

М. ШкетанМ. Шкетанын усталыкше, сылнымут пашаже шуко шӧрынан. Тудын почеламутше, ойлымаш ден очеркше, мыскараже, фельетонжо, пьесе ден публицистике статьяже, «Эреҥер» романже тачат кугу кумыл дене лудалтеш.
Ушым утларак пудыратыше, кӧргӧ чоным савырен вашталтыше лийын «Юмын языкше» (1923) ойлымаш. Тунам шемер марий у илышын могай лийшашыж нерген эше тогдаенат огыл. Курымла дене кугезына-влак, черке ден ото коклаште коктеланен, ишалт иленыт, юмылан ӱшан деч посна шӱлаш лиеш манын шоналтенат огытыл. Тыгай жапыште «Юмын языкше» ойлымаш шочын. Ойлымашлан кӧра писатель шуко йӧндымылыкым чытен. Туге гынат шочмо калыкын шинчажым почын, уш-акылжым сургалтарен. Ты ойлымашым лудын кушкыныт мемнан коча-кована, ача-авана-влак. Утларак калыкше серыме мутлан ӱшанен, очыни. Но лийыныт кугезе йӱлам, тӱняончалтышым чон кӧргыштӧ шылтен ашнышыжат. Уке гын, чимарий вера таче кече марте аралалт кодеш ыле мо?
Мый юмылан вуйсавыше, тӱнялан ӱшаныше айдеме улам. «Юмын языкше» ойлымаш мыйын шижмемым, ӱшанемым нигунарат ок тӱкӧ. Мӧҥгешла, писательын возымыжо утыр мунлыкшо (мудростьшо) дене ӧрыктара. Тачысе илышым аклаш, тӱрлӧ йодышлан вашмутым муаш полша.
Кукшо игечылан кӧра шужен ий калык чоным пунчалын. Улан илышыже, чояракше нужна деч пытартыш шурно пырчым юмылан кумалме амал дене удырен луктын. Ондален шолыштмаш, калык поянлыкым толымаш, еҥ кӱшеш пояш тыршымаш – теве мо лудшым ӧрыктара. Ме, XXI курымын шочшыжо, 90-шо ийлаштыже 20-шо ийласе гаяк акырсаманым ужынна. Тӱрлӧ «МММ», «Хопёр-инвест», “Чара”, “Тибет”, “Русский дом Селенга” кунар еҥын кӱсенжым йождарыш? Телевизор, радио нунылан полшат, эр-кас “Я не халявщик, я партнер!”, “Куплю жене сапоги”, “Неплохая прибавка к пенсии” кычкырат. Кӱшыл каштасе тӧра-влакын осалыштым мом ойлаш? Пошкудетлан, пырля пашам ыштыше йолташетлан оксам арымеш пуаш ӧрмалгет: налыт да огыт пӧртылтӧ. Мыняр шотан марий тыге ондалалт черланышт, ош тӱня дене чеверласышт?!
«Юмын языкше» ойлымаште герой-влакын пӱрымашышт ушым колта: Вачим йӱдым ваҥен коштшо Йогор вуйлепше гыч перен, пиктен пуштеш. Ойгеш оҥгылалтше Орина «илыме курымын кумылзакше» шкенжым шке титаклен вӱрла. Тӱрлӧ корно дене коштшо Сану ден Начи нигунамат пырля огыт лий. Пӱтынь произведенийым иктешлыме семын йоҥга Санун шӱгар воктенсе йодышыжо: «Кузе илаш? Можо мемнам шыгыремда?..»
Юмын языкше могай? Таче илышыште лекше осалже – чылажат юмын языкше мо? Вет Юмын лӱм дене ышталтше пашажым тыглай айдеме шукта. Чӱчкыдынак ме тудым йоҥылыш Юмо шотеш ужына. Юмын лӱм дене пашам шуктышо айдемыже эреак ару шонышан, ару чонан мо — тидым шарнаш кӱшта «Юмын языкше» ойлымаш.

Пӧрьеҥ пӧръеҥак лийшаш

М. Шкетан – гений. Илышнан тӱрлӧ йодышыжланат вашмутым муын моштен. Таче тудо ила ыле гын, кузе аклат ыле, каласаш неле. Вурсен-туманлен пытарат ыле дыр. Трукышто умылен шукташ лийдыме уш-акылан писатель. А кунам огыт умыло, мо кодеш? Вурсаш гына. Тудо тура ойлен серыше лийын. А тура пелештен кертше еҥ шагалыштлан келша. Поснак таче.
Но!.. Тура огеш ойло, воштыл ок каласкале, кажне шонымашым тымлын тӱзатен вияҥда. Тыгай авторым ужына, «Эреҥер» романым лудшыла. Кажне герой-верч азаплана, кӧргӧ чоныштым перега, тӱняштым арала. Эртыше курымысо 1920-шо ийласе илыш нерген пален налаш шонет гын, лудаш кӱлеш «Эреҥерым».
Калыкын пунчежалтше илышыжым раш да умылаш лийшын каласкалыме. Но таче тидын нерген огыл ойлынем ыле. Весе нерген эре шонем: М.Шкетан марий сылнымутышто икымше писатель лийын, кудыжо ача-ава да шочшо кылым тӱрлӧ шӧрын гыч ончыктен. Тӱҥалтыште (1923 ий) ты теме «Ачийжат-авийжат» пьесыште раш почылтын. «Эрэҥер» романыште М.Шкетан ача ден эрге, ава ден эрге кылым пеш ӱшандарышын да келгын почын. Эвай Пӧтыр дене ме ачажын колымо нерген уверым налмыжым годым палыме лийына. Колышо нерген удан огыт ойло. Но кузе шот дене, кузе устан М.Шкетан тиде йодышым тарвата. Шарнымаште иктешлен-иктешлен кочо чын порын почылтеш. Шӱлык чоным иша.
Ме палена: эргылан ача деч лишыл айдеме лийшаш огыл. Но илышыште ялт вес сӱрет коеш. Ача – эргым, эрге – ачам шагалже годым умылат. Южгунамже ваштарешлыше еҥ (конкурент) семынат илат. Молан тыге илышыште лиеда? Историйын ала-могай пагытыштыже ты кыл сайынак кӱрылтмыла чучеш. Садланак эргына-влак утларак авашт пелен пызнен кушкыт. Илыш гыч сӱрет шарналтеш. Нылымше классыш коштшо эрге школ гыч толынат аважлан ойла: «Авай, палет, а мемнан классыште рвезе-влак ӱдыр-шамыч деч лӱдыт…». «Тыят лӱдат? – ава йодеш. «Ну, авай, мыйже вет ӱдыр-влак дене пырля улам». Вот тыге: утларакшым ава пелен кушшо эрге ӱдыр койышан, ӱдырла шонышан кушкеш. Тиде тыглай ончалмаштат коеш: уремыште ма, пашаште ма пӧръеҥ-влакна воктенышт ӱдырамаш улмым огыт уж. Оласе автобусышто пӧръеҥ ончылно нумалтышан ӱдырамаш-влак шогымым кажне кечын гаяк эскерем. Пурымо, лекме годым кидым пуымо, омсам почын пуртымо нергенже ойлыманат огыл. Ала-куш йомын «этикет» манме умылымаш. Ача-влак эрге дене сай кылым ыштынешт гын, тидын нерген кажне кечын тургыжланыман. Кӧ пала, ала лачак тыгай лушкыдылык шочыктен Европын таче моктымо кылжым: пӧръеҥ пӧръеҥ дене ила, ӱдырамаш ӱдырамаш дене. Мемнан дене тыгай-влак шылын илат маныт. Ты шотышто Эвай Пӧтырым илыш туныктен. Тӱрлӧ вере илымыже, тӱрлӧ калык дене вашлиймыже, завод паша тудым шуарен. Торжа ачан, поро аван эргышт Эвай Пӧтыр мотор айдеме: илышым умылымыжо, калыкым шотлымыжо, йӧратен моштымыжо кумылым савыра.

Ӱдырамаш – пырыс огыл

Ш. ОсыпКаныме, шӱлалтыме семын книгам кучем гын, тиде чӱчкыдынак – Шабдар Осыпын «Ӱдырамаш корно» романже. Келша мылам писательын возымыжо. Ала-мо шотышто мый тудым пагалем веле огыл, йӧратемат, очыни. Сылнымутшо эмлыше. Ӱдырамаш шӱлыкемым, ава ойгемым илен эртараш полша. Да, тиде веле мо? Мый раш палем: романысе Марина семын мый ош тӱням ончем, Марина семын йӧратен моштем, Марина семын икшывылан шӱман улам… Тыгай сылнымутым лудыктен, куштенат ача-авана, туныктышына-влак.

«Ӱдырамаш корно» посна книга дене 1937 ийыште савыкталтын. Ту жаплан ӱдырамаш нерген икмыняр марла произведений гына лийын. Лийын гынат, ӱдырамашым сурткӧргӧ гыч шагал луктыныт, луктыныт гынат у илышым виктарен колтымашке ушнышо семын ончыктеныт. «Агитке» манына тыгайым. А Марина… Марина йылт весе. Очыни, Шабдар Осып икымше пӧръеҥ лийын, кудыжо марий ӱдырын, ӱдырамашын, аван чонжым келгын почын ончыктен да марий пӧръеҥ-влаклан каласен: ончалза могай кӧргӧ чон поянлык, могай тӱжвал сын моторлык, могай тӱняумылымаш да мучашдымын йӧратен моштымо усталык, порылык, чытыш шыҥен тиде чонышко! Калык ойпогысо Юмынӱдыр…
Кӧ тугай Марина? Икмарда кресаньыкын шочшыжо. Патриархальный еш кӧргыштӧ тошто йӱла, калык педагогике, ойпого негызеш кушкын шогалше латшым ияш ӱдыр. Еш илышеш шуаралтше, ӱдырамаш пиал, йӧратымаш верч шогышо. Лирике шӱлышан Шабдар Маринан уло чон кӧргӧ поянлыкшым, тӱняумылымашыжым, илыме кумдыкшым моторештарен (идеализироватлен) ончыктен да увертарен: теве тыгай лийшаш марий ӱдырамаш! Романым лудшыла, тыгеат чучеш: шуко курымла дене сарланен илыше пӧръеҥ ныжылгылыкым, ласкалыкым вийдымылык семын аклаш тунемын. Уке гын, кушеч пелаш век виктаралтше торжалык, кул, тарзе шотеш ужмо койыш. Ты сӱрет тачат йомын огыл. Ныжылгылыкым, ласкалыкым, аралтышым вучен шуктыдеак, ятыр ӱдырамашын илышыже эрта. Садлан кажне пӧръеҥлан тыланыме шуэш: каче годсо ныжылгылыкда ӱмыр мучкылан ситыже. Тидлан Шабдар Осып деч тунемаш лиеш.
Келша мыланем романыште марий ялысе илыш сӱрет: мотор пӱртӱс, мланде пашам шуктышо ача-ава-влак, мурен-куштышо, тӱрлӧ модыш дене келаныше рвезе калык, куатым пуртышо пайрем йӱла, чын корным кычалше шемер илыш. Чылажат поэзий шӱлыш дене шыҥдаралтын, моторлык дене одарланен. Ава кумыл, шочмо-кушмо мланде нерген лирике сӱретым эше школыштак наизусть тунемынна. Тачат чонышто. Келша мылам мутвундо поянлык. Шер гай шерлыме, ший ока дене йылгыжтарыме. Кутырымо йылме поянлык геройын койыш шоктышыжым палемда. Лирике шӱлыш, авторын моктен ойлымыжо лудшын кумылжым нӧлта, герой семынак ӱмырым чолган чоҥаш тарата.

Мыскараште чын ила…

Н. ИгнатьевМарий сылнымутышто ойыртемалтше произведенийлан Никон Игнатьевын «Савик» (1933) мыскара романжым шотлыман. Роман моткочак весела. Лудат да тудым, йӱкын воштылде от чыте. Воштылашыже воштылат да тыйымат тыгак тӱкат гын, шортат… Вет тачат мемнан коклаште Серге поп, исправник Сморкалов, канцелярист Бригин, волостной старшина Орлов, урядник Небейменяткин-влак илат. Нуно моштымышт да кертмышт семын кучемын йодмыжым, сомылжым шуктат. Кучем нунылан юмын кылымде гаяк. Пушкыдо верышкет шинчытат, туге южгунам ӱлнырак кодшетым ончалыт… Шыргыжалде от чыте. Нунын дене пырля илаш мыланна весела. Ме умылена: илышнан пунчежше нунын кидышт дене рончалт кылдалтеш.
А пошкыдыштак илат Михалан Савли, Тӱрын Хӧдӧр, Кравец Петю, Пылыш Иван, Кӱсен Пӧтыр, Торык Льоксандр, Мӱшкыр Метри, Кугу Стапан вате, Ыштыр Ондри, Вараксим Миклай. Нуно кажныже шкешт нерген гына шонат, пошкудым ужалаш, шӱктараш, южгунамже пушташат ямде улыт. Аҥысыр илыш умылымаш, нужналык, кул, тарзе койыш нуным тыгайыш шуктен. Чон куатышт уке гаяк, куҥге мардеж лупшалеш — туҥге тайнат. Волостной старшина деч агун лакеш, арвагудеш, мончаш шылын толашат.
«Савик» роман илыш чыным нугыдымден ончыктымыж дене виян. Тидым ышташ авторлан сатира йылме, воштылтышан, но тунамак келге шонымашан сюжет-влак полшат. Ятыр сюжетше Шорыкйол пайремым шарныкта. Кузе мӧчӧр-влак пайрем годым сурт еда куштен-мурен, модын-воштыл-тӧрштыл коштыныт, тыгак Савик кажне гана кучем еҥ-влакын пашаштым, мыскара дене пӱшкылеш. Вугемым воштылчыкын шоҥалмаш, вашталтыл чийымаш сюжетым вияҥдат. Вес могырымжо, Савик йомакысе геройымат шарныкта. Тудо шемер верч тыршыше, чын верч тавадаҥ шогышо, ораде семын койын, улшо ситыдымаш-влак деч утаралташ тырша.
Тыге Никон Игнатьев Руш кугыжанышын тошто илышыжлан чын да раш акым пуэн. Кандашлу ий эртен ты акым пуымылан, ончалза кузе тудо йоҥга:
«…начальникше, генералже да чиновникше-влак ондалкалат, жуликланат, взяткым наледат, казнам толат. Российым тӱрлӧ семын ужалат. Шемер калыклан шӱлалташат эрык уке…»
Пӱсӧ уш, куштылго кап-кыл, лӱддымӧ койыш — тыгай улеш тӱҥ герой Савик. Тудо шочмо элым, калыкым йӧрата, лишыл еҥжым, калыкшым арала, порысшым шукта. Южгунам «ораде» программетым чӱктен ончыза-ян. Тугайым ужыда-колыда… Ушда кая!
Кушеч тыгае порылык мемнан?..
Валентин Колумб Илыш туткарыш логалын, чонрӱдӧ эмганен але, черетан сеҥымаш дене келанен, ош тӱнятым мондаш тӱҥалынат гын, луд Валентин Колумбын «Порылыкшым». Тыге каласыме шуэш марла лудшылан. Вет

Кечылан мландат ок сите
Порылыкшым ончыкташ;
Эҥер вӱдлан сер ок сите,
Йӱр лиеш — пасум йӱкта;
Музыкантлан кид ок сите,
Шӱмжӧ ден эше шокта»…

Куан да ойго, рвезылык да мунло шоҥгылык, йӧратымаш да ужмышудымаш, чолга уш-акыл да орадыш кайымаш, поэтын верже, пашачын чапше, йогын йогылыкшо, Мландын куатше, сар да тыныс, кучем да эрык, – тыгай йодыш-влак тургыжландарат Валентин Колумбым эпос шотан «Порылык» поэмыште. Тыште тӱҥ герой уке гай чучеш, но уло йӱлышӧ чонан поэт! Тудын йодышыжо-влак лудшым шонаш таратат: чын илем мо? Мо порым ужынам, мо порым еҥлан ыштенам? Мо титакемлан кӧра орланем? Кӧ йолташ, а кӧ тушман? Мом мый шке почешем кодем да т.м.
Валентин Колумбын вашмутшым угыч да угыч колаш манын, ий еда Колумб лудмашке коштам. Пеш сылнын лудыт тыште йоча-влак Колумбым! А южо икшывыже тунар поэтын шонымашкыже шыҥа… Поснак «Марий Ярославнан шортмыжо» изи чоным ойгаҥдара, нарашта верч южгунам лӱдынат колтет:

Шортеш Ярославна.
Чон шинчавӱд
Йӱкын шортмо деч кочо:
Пӱйым пурлат гынат, пеҥалтын,
Пӱй вошт шинчвӱд йонча!
Нигӧм вашлияш,
Кеч шинчалан кояш тӱҥалмешке
Кугорнышко ончо;
Нигӧм ӱжылден кычкыраш —
Уке ни марий,
ни йоча…

Тыге вучен илат мемнам ялеш кодшо авана-влак. Мый ӱшанем: виян поэзийым наизусть лудшо икшыве нигунамат поэтын сугынь мутшым ок мондо. Вет поэтын кӱштен, туныктен, туштен каласымыже, йодышыжо, поро лияш ӱжмыжӧ тӱргоч. «Корныш лекме муро», «Мыйым мланде шупшеш» ужаш, «Пайданын монологшо», «Марий Ярославнан шортмыжо», «Мокшинчын ойгыжо» калыкыште пеш чӱчкыдын йоҥгат. Пытартыш кумло ий жапыште марий айдемым Колумб наре порылык дене илаш туныктышо вес поэт лийынат огыл. А такшым, иктаж-кунам лиеш мо эше, ала.
Ме шукынжо илышыште шке вернам огына пале. Нужналыкыш логалын шолыштына, еҥ кӱшеш пояш шонен агена, ондалкалена. Мыланна келшыдыме еҥ корнышкына шогалын – вуй гыч перена, лӱена да пуштына. Поро да осал нерген тӱрлын шонкален, эн уда пашамат порын ончыкташ тӧчена. Умылтараш лиеш чыла, но ӱшанаш… Валентин Колумб айдеме чонын шем могыржым почын ончыктен. Ош тӱняшке молан толынна, могай поро пашам ыштышаш улына, тидын нерген кажне кечын шарнен гына, айдеме поро чонжым арален кода.
Поэмыште ме айдеме тукымын вияҥмыжым, посна еҥын йӱлен да когаргымыжым ужына. Шулдыран мутыш савырныше корно-влак мемнам шонаш таратат: «Мланде — шепкана», «Мый пырче улам… Мо кодеш мый дечем — туто урлык але арва?», «Мый пайдан улам… Мый дечем мо пайда?», «Мыйым мланде шупшеш, ой кузе мыйым мланде шупшеш», «Шойыштыт улмаш — нимучашдымын йӧратет гын, Колышат ылыж кынелеш манын… чот вучетак гын, Кийыше кӱат йӱкым пуа…», «О илыш, илыш! Мераҥ чонан еҥлан койдарчык» да молат. Нине ой-влакым кумда ӱмыргорныш лекше самырык еҥ кинде шултыш семын чоныш налеш. Шӱм-чоннан тӱрлӧ лийын кертмыж нерген ушештарат «Коммунист нерген балладе», «Поэт-коммунист нерген трагедий». А «Рӱдӧ ой», «Ик кыдежан пьесе» «Ик трагедийлан кок почешмут» шочмо калыкнан кочо пӱрымашыж нерген шарныктат. 37-ше ийласе трагедийлан сылнымутышто Колумб марте чын да кочо акым пуышыжо лийынат огыл.
Таче «Порылык» поэмын кумшо ужашыже поснак шонаш таратыше, Украиныште каен шогышо сар нерген умылаш полшышо. «Тора тушман пычал кидан лиеш» эпиграфат тидымак пеҥгыдемда.

Сӧй пасулаште оралыме «Апефеоз войны»!
Кажне вуйкоҥгыра тушто — каскым упшалше,
А каскыште шем ырес — фашист эҥыремыш
Але тӱнян каргыме намыс тамга – «USA».

Тачысе Европа нерген “Шикш ден ломыжлан чапмурышто» каласыме:

Кушан-гынат, кунам-гынат вашлийыныт нуно,
Европа ден Азий ӱмбалнысе ломыж да шикш…
«Еҥ-вла-а-к, шучко сарым сорлыклыза!

Кажне айдеме шке ӱмыргорныжым порылык негызеш чоҥышаш. Поэмын тӱҥ шонымашыже тыгай. Улан илет але нужнаш кодынат, ош чонан але лавыраш варналтше улат, вуйлатышетлан, кучемлан йӧрет але йӧрдымӧ улат — тиде тӱҥ огыл. Тӱҥжо — тӱҥден шындыме годымат («Вуйым сакалтет кунаре, Шупшылтеш шӧрга тынар») айдеме лийын кодаш уш-акылна, кӧргӧ вийна ситыже.

Ы-ых, вуй пеҥеш…

М. РыбаковПисатель ончык ужын моштышаш. Калык манмыла, шинчанужшо лийшаш. Колымшо курымын кокымшо пелыштыже Миклай Рыбаков уста мутчо, политик, кучемъеҥ семынат марий-влак коклаште чот ойыртемалтын. «Это все-таки был своеобразный феномен — художник и чиновник от культуры — в одном лице», – серен тудын нерген ӱдыржӧ Марина Соловьева. Лӱддымӧ, шке шонымыжым арален, весым ӱшандарен моштышо, шонымашым илышыш шыҥдарен кертше. Илышнам пужен чоҥымо ийлаште «Мокмыр» (1990) лӱман кок ужашан койдарчык фантасмагорийым возен. Еҥ чоным, ончык пӱрымашым вошт ужын, калык кумылым шижын моштымыжо, кучем кӧргыштӧ тыршымыже, йодышым тӱрлӧ могыр гыч (политике, философий, нравственность, закон) аклаш, калык ушым сургалтарыше, кӧргӧ куатым тарватыше сылнымутым сераш йӧным ыштен.
Индешлуымшо ийлам автор ремаркыште «Демократия, гласность, перестройка — веление нашей эпохи» мут-влак дене палемден. Аракам йӱмӧ ваштареш кучедалмаш, Чебоксар ГЭС-ым чоҥымо, пӱртӱсым аралыме, калыкым ондалкалымаш, юмыйӱла йодыш-влак — чылажат Марий кундемнан ХХ курым мучашсе илышыжым шарныкта. А айдеме-влак кок тӱшкашке чумыргеныт: кучем пелен пӱтырналтше, ораде чон-влак вуйлатыше Байгузин йыр пӧрдыт, ош чонан-влак Савелий Тойшев воктен чумыргеныт. Кок тӱшкан вашшогымыжо фантастике сынан вашлиймаш сӱретыште пеш раш коеш. Тыгодым фантастике сӱретым посна ойырен огына ончо. Вет чӱчкыдынак арака дене айманыше еҥын шинчажлан коеш, пылышыжлан солна. Тыге ӱшандарышын арака йӱмӧ чер палемдалтын. А фантастике шӱлыш «Метанойя» препарат нерген ойлымо годым шочеш: эм яндар уш-акылым пурта, тыныс да гармонийыш, суап пагытыш пӧртылта. «Метаноя»- аракалан ваштарешлыше эм. Шолдыргышо еш илышлан, кугыжаныш кучемлан акым Савли кугызан ойыштыжо колына:
Марий калыкын пӱрымашыжлан те, Йошкар-Оласе начальник-влак вуйын шогеда. Экологически яндар производство верч але шагал тыршеда. Ӧрдыж кундемыште утыждене пеш ушан-влакым кычалыда, а ушанже мемнан денат улыт. Ик начальстввым кондеда, весым, кумшым… Нуно икмыняр ий Марий мландеш кӱлеш-оккӱл заводым, комплексым чоҥат да каят… Москошко. Кугу должностьым налыт. А марий калыклан мо кодеш?… А теже… вуйдымо пормо гай нунын почеш чоҥештылыда, нунын мурыштым муреда. Шочмо калыкда деч йӱкшен улыда — тиде ик титак, а эше — калыкым шке деч йӱкшыктараш чылажымат ыштенда. Марий марийым пызыра — тиде тендан титакда! Калык ончылно шкежат марла огыда кутыро, марий улмыда деч вожылыда!
Илышнам пужен чоҥымым ончыктышыла, Миклай Рыбаков айдеме чонын арулыкшо нерген азапланен. «Айдеме тукымлан акырсаман толеш, моло огыл: кажныже начальник лияш шона. Ушанже, айда йӧра, тек лийже, а вет окмакшат тӧрштен кӱзынеже…» – ойла Тамара пелашыже. Тиде шонымашымак Савли кугыза шуя: «Тугай жапыште иленна, тунемынна: еҥ шӱйыштӧ от шинче — тыйын шӱйыш кӱзен шинчыт. Кӧранымаш пошен, тудо осал чер гай айдеме чоным нулта. Тушто чын келшымашлан, йӧратымашлан вер кодын огыл».
«Мокмыр» пьесе калыкнан шкешамжым ятыр шотышто кӱшкӧ нӧлталын. Эртыме корным, историй факт-влакым айыкын аклаш, кӧ улмынам умылаш полшен, йылмым, йӱлам, тӱвырам аралаш кӱлмӧ нерген шарныктен. Тыгай шонымаш денак шочмо калыкна тӱрлӧ мер толкыныш ушна, погыным-влакым эртара. Улшо эрык, демократий дене пайдаланен, ончыкылыкым кугыжаныш дене пырля чоҥаш кӱлмӧ нерген йӱкын ойла.

Вӱтельылан шерге шке купшо…

Маргарита Тимофеевна марий сылнымутышто нылле ий наре тырша. Шке илышыже, тӱняончалтышыже дене моло автор-влак деч чотак ойыртемалтеш. Алексей Александров-Арсак тудын нерген тыге каласен: «Тый тачысе айдеме отыл…». Да, тудо токарьлан, почто пашаеҥлан, шофёрлан, радиожурналист, газет редакторлан, Сбербанк, районысо социал пӧлкам вуйлатышылан тыршен. Тидыжак тӱрлӧ сынан ойлымаш ден повесть-влакым сераш йӧным ыштен.
Повестьын ийготшо – 14 ий. Икымше гана «Яҥгаршудо олык» (2000) книгаште савыкталтын. 2005 ийыште Эстонийысе «Таллинн» журналыште рушла савыктен. 2011 ийысе (1 №) «Марий Сандалык» журналыште лектын. 2012 ийыште Арво Валтон эстон йылмыш кусарен да родо-тукым калык-влакын прозо альманахыштым тыгай вуймут денак луктын. Тугеже мо дене виян ты сылнымут?
Повесть Отымбаллан чапмуро семын йоҥгышо сӱрет дене почылтеш. Герой-влакын илыме верыштышт пуйто эртена. Писательын тӱняумылымашыже, тачысе кечым аклымыже шижтарат: Отымбалын пелед тӱзланыме пагытше шеҥгелан кодын. Айдемын ӱчӧ пашаже пӱртӱс сӧраллыкым ок арале. Эҥер пӱялыме дене Ыресан памаш йомын, Тосурт аркам бульдозерын тӧремден, юмылтымо верысе Кугу Тумым йӱлалтеныт да т.м. Тӱҥ герой – Тошто пӧрт, 36 номеран Элчывийын суртшо. Пӧрт — чонан: айдеме семынак шонен мошта, куан ден ойгым шижеш, еҥын пашажлан акым пуа, Элчывий ден Павыл, нунын шочшышт нерген каласкала. Элчывий сурт – кугезе йӱлан, тукымвожын символжо.
Юзо вий дене пайдаланеныше Элчывий шке икшывын пиалжылан ваштареш лиеш: кушкын шулдыраҥме пагытыште нунын пӱрымаш сорташтым икте почеш весым тодыштеш. «Пират шке шочшыжым ок коч», а айдеме… Элчывийын эгоист шӱлышан йӧратымашыже эркын-эркын лишыл еҥже-влаклан осалым сӧрымашке савырна. Ик гана чоным ия шонымаш авалтен гын, тудо утыр да утыр келгын шарла. Аван аяр койышыжо, кокытеланымыже шӱм-чонжым луга да суртым, ешым пытарымашке шукта.
«Тошто пӧртын монологшо» дене автор марий калыкын национальный самосознанийже нерген умылымашым рашемда, – серен повесть нерген шымлызе Аркадий Васинкин. – Мемнан чимарий верана христианстве деч моткоч ойыртемалтеш… Повестьыштыже келге национальный идей важмалдыкын, аллегорически ончыкталтеш.
Ю шинчымаш деч посна повестьын куатшым мо утыр кумдаҥден келгемда? Тиде йодышлан вашмут тыгай лийын кертеш:
1. Маргарита Ушакова повестьым илышыште ужын-колмо негызеш серен. Ик прототипше тачат ила, но сылнымут геройыш савырнымыжым ок пале. Тошто пӧрт таче петырымаште.
2. Повесть кугезе марий тӱняумылымашеш, марий калыкын философийешыже, калык ойпогешыже негызлалтын. Каласкалыше пӧртыштак илат, ваш-ваш мутланат калык ойпогысо персонаж-влак: сурткува, сурткугыза, мончакува, мончакугыза, суртшырчык, кумыжвуян кишке. Эсогыл суртвольык, сурткайык айдемын чонжым раш почаш полшат: «Изи коля шояерга воктенем кудалыштеш»; «Ала-кушеч пий толын лекте, кудалынак, орва йымак пурен каен тошкалте… Сайлан огыл»; «Леведыш ӱмбалне киса эндыген: «Кодыч, кодыч! Тинь-тинь! Кодыч!» Тӱрлӧ сурт арверат айдемын осал шонымыжым рашемдат: катлыше сорта, юмоҥа, тул, комбо шулдыр да т.м. Нимоат так гына ок ышталт, чылажат ала-кушто шотыш налалтеш, ала-кӧн кумылжо почеш ышталтеш.
3. Повесть шулдыран мут, калык ой, кутырымо йылме, калык пале дене шыҥ-шыҥ темын: «Жап йогыным торта коклаш пуртен от шогалте, сер-влакым от пӧлекле. Кузе шона, туге шулдыржым лупшалеш»; «Шагатым еҥ-влак шкаланышт шонен муыныт. Ну и мо?»; «Шыде мешакше темеш да темеш»; «Терыс ора воктене мален кийышыч мо?»; «Йӧран вуйжо ок коршто» да т.м. Маргарита Ушакован мут дене пашам ыштыме шке лабораторийже, йӧнжӧ уло. Калыкыште коштеш, еҥ ойлымым колыштеш, калык ойпогым шымла.
Марий Ю нерген ме шагал огыл палена. Юзо, мужедше, шинчанужшо, шӱведыше, тӧрлышӧ, мастар-влак калыкым эмлат, чер деч аралат. Калыкнан локтымо, пужымо, пошарыме, таныктарыме, черым колтымо южат виян. Тыгай ю нерген шинчымашым икымше гана сылнымут произведенийыште тичмашын да ӱшандарышын почын ончыктен Маргарита Ушакова. Чын ма ончыктен але шоян – тидым ме огына пале. Но писатель илышым кумдан да келгын ончал аклаш тарата.
Теве тыгай улыт ХХ курымышто сералтше икмыняр сылнымут произведений. Мутат уке, тиде чыла огыл. Нуно шочмо калыкнан эртыме корныжым, тӱняумылымашыжым, философийжым, ойпогыжым, йылме да тӱвыра, йӱла поянлыкшым, марий лӱмнам, чоннам, чапнам аралаш кумылаҥдат. Йоратыза шочмо сылнымутым!

Автор: Зоя Дудина (Глушкова)

Кидшер
Шонымашым ешараш