Найдуш Чачин сылнымутшо

Найдуш Чачи (Татьяна Петрова) 1992 ийыште теле тылзын 21 кечынже Марий Эл, Шернур район, Йошкар-Памаш ялыште шочын. Ялысе тӱҥалтыш, Марисола кыдалаш школышто, 10-11 классым Советский район Ӱшнур школышто тунемын. 2010 ийыште «Яндар памаш» книгам савыктен. 2010-2015 ийлаште Марий кугыжаныш университетыште шинчымашым поген. Вячеслав Абукаев лӱмеш «Кинде-шинчал» сылнымут премийын лауреатше.
Найдуш Чачи прозымат, поэзийымат воза. Пеш тыглай сӱретыштак лудшылан вучыдымым, уждымым ончыкташ тырша.

Лий тый каргыме, сар!
Илыш сӱрет

Мландӱмбалне ямле пагыт… Шошо! Пушеҥге парчаште тыгыде лышташнер-влак пудешталт шарлат. У пагыт толмым ужар тӱсышт дене шижтарат. Икмыняр кече гыч пӱтынь тӱня ужар сывыным чия. Айдемын чоныштыжат, ушыштыжат у пагыт илана. Ялысе пече воктен шогышо шоҥго ломбынат лышташлаже кечыйол дене модеш. Икмыняр укшыжо кошкышырак гынат, эше ила. Шер пырче гай палдырныше орлаҥге тамле пушым шара.
Ломбо йымалне, ӱшык верыште, – олымбал. Тошто: йӱржӧ, лумжо, мардежше оҥажым шырпештареныт. Ала-кунамак писын ыштыме каналтыме верын кок туржо, пагытым ончыде, кок патырла шогат. Олымбалне шоҥго Марпа кува шинча. Пурла кидыштыже эҥертыш тоям кучен, шола копаж дене лыжгайыше ончылшовычыжым чаманен ниялта. Вара, тояжым кученак, кок кидше дене шовыч лукшым чоткыдынрак кылден тӧрла. Жапын-жапын, кечым ончалын, шинчажым кумалта. Эртыше илышыжым шарналтен, уш-акылже дене тӱрлӧ пагытыште, тӱрлӧ верыште коштеш. Ужар мардежын ломбо тамже угыч шинчыме олмышкыжо пӧртылта. Марпа пыч почылтшо шинчажым ял мучашке виктара. Сорта, гай вияш пӱнчым тӱткын ончалешат, вуйжым ӱлыкӧ сакен, кидысе тояж дене шем мландым тӱкалта.
«Эх, Мландава! Шучко сар жапыште мыйым ашнен луктыч. Тыгайже тетла омешат ынже кончо. Ял гыч тунам шӱдӧ кум пӧръеҥым ужатышна. Пасу капка тураште кушшо пӱнчӧ тачат нуным вуча. Тышеч кумло индешыже гына шочмо верыш пӧртыльыч. Нылле визытше эрелан сӧй пасуэш кодыч. А моло салтакше кушан йомыч? Илыше кодыныт гын, кушто илат? Коленыт гын, кушто шӱгарышт? Кава ден мланде коклаште кыша деч посна йомаш лиеш мо? Сарыште лиеш улмаш… Тый титакан улат, каргыме сар!.» – тургыжланен, Марпа кокай тояж дене угыч ала-молан мландым пералта.
…Тунам тудо урем дене мӧҥгыжӧ ошкылеш улмаш. Шеҥгелныже йолйӱк шоктыш. Семон Вӧдыр поктен шуо. Трук ойлыш: «Марпа, сар… Мий, аватлан ойло. Сар тӱҥалын!» – логар пундаш гыч лекше чытырналтше йӱк дене кычкырале Вӧдыр. Шкеже, Марпам ончылтен, писын гына куржо.
Сар… Марпа тунам тиде мутым сайынже паленат огыл. Тудлан улыжат латныл ий веле. Туге гынат ты шомакын осал-шучкылыкшым аважын вӱдыжгӧ, лӱдшӧ шинчаже шижтарыш. Ачаже сарыш кайыш да увер деч посна йомо. Аваже ойгырен, пашалан пижаш, шинчын канаш верым ыш му. Туешкыш. Тетла ыш кынел. Шужен ярныше шольыжат кӱпнен орланыш. Кочкаш нимо укеат, Марпа йолташ ӱдыржӧ-влак дене пырля Роҥго уездыш кочкаш йӧрышӧ шем роклан миен кошто. Толмыжлан пошкудо деран кодымо шольыжо ош тӱня дене чеверласыш. Идалык жапыште тудо пасушто шогышо шкет пушеҥге гай шӱлыкаҥе, илышаш кумылжо йомо…
Но теве ялысе ӱдыр-влаклан Киров кундемысе чодырам руаш погынаш шӱдышт. Марпат нунын коклаш логале. Латвич ияш ӱдыр-влак кугыеҥ пашалан пижыч. Нӧргӧ кап-кылым, пӱртӱсын пуымо нарашталыкым шотыш налде, пӧръеҥ пашаште пеҥгыдем шуаралтыч. А мынярын ӱнардыме лийын явыгышт, эрелан чодыра лоҥгаште кодыч? Мынярын сусыргышо кид-йолан пӧртыльыч?.. Пӱрымӧ мурышт кочо ӧпке мут дене йоҥгалте. Молан тыге лие? Молан?! Сар титакан… Сар…
Марпа чыла-чыла шарна. Ала-кунам мондалтшыжат ушешыже возеш. Икана телым тудо пире дене вашлие. Чодыра корно дене мӧҥгӧ толмыж годым шеҥгелан кодшо Онисан варгыжмыжым кольо. Савырнен ончале: коклаштышт – пире. Марпан тупрӱдыж дене йӱштӧ мужо куржын волыш, пуйто шӱмжӧ йолвундашке шуҥгалте. Янлык лишемын да лишемын… ӧрткышӧ ӱдыр кушто шоген, туштак волен шинчын да «Ош Кугу Юмо, арале! Ош Кугу Юмо…» пелешткален. Пире тудым тӱткын ончалынат, пич кожер коклашке пурен йомын.
Чодыра руымашке коштмыжо Марпам неле колхоз паша деч ыш утаре. Илаш кӱлын. Йӧным кычалын. Йӱштӧ шыже-телым, вӱдотыза мо? – вӱротыза налмешке, чара кида йытыным кӱрмжым нигунам ок мондо. Керылтше шырпын шуркалымыжым кызытат шижеш – копажым шаралтен ончалеш. Шижде лекше шинчавӱдшӧ копавундашке чыпча. Мыняр вий-ӱнарым, тазалыкым налын тиде сар! Марпа корштышо йолжым тарватен, тояж дене угыч мландым тӱкалта…
Ынде ялыште, Марпа кува семын тоям тоялен, шоҥго ломбо воктен тошто теҥгылышке лектын шичше-влак шукынак огытыл. Ӱмыр мучко шнуй семын аралыме, эртыше илышым шарныктыше верышкышт шуэнрак лектыт. Ошын пеледше ломбыжо ош тувырым шоҥалше авашт семын нуным шымата, изи лышташыже-влак мардеж толкынышто «лый-лый» пелештымыла лӱҥгалтат. Айдеме дене пырля пушеҥгыжат неле илыш курымым илен лектын. Мыняр гана кукшо кеҥежын шокшыжо, чатлама телын пудештарылше йӱштыжӧ когартен-кылмыктен?! Тудо весымат шарна: сар гыч пӧртылшӧ салтак-влак ломбо воктенсе мланде ӱмбаке шинчын, ачамланде верч шогымышт нерген пӱйым пурын, шинчавӱдым ӱштыл каласкалышт. Тунам иктыже тыгайым шарналтыш: кӱртньыгорным чоҥышо-влак бомбо дене пудештарыме имне вӱташке логалыныт. Имне вӱта дене эртышыла, кок могырышто сусырген, кӱрышталт колышо имне-влакым ужыныт. Нунат айдеме семынак орланеныт. Вӱта мучаште ик имне эше колымаш дене кучедалын: ончыл йолжо кӱрылт ойырлен. Орланыше шинчаж гыч шинчавӱд йоген! Имньын шинчавӱдшӧ салтак-влакын чонышкышт пӱсӧ кӱзӧ семын керылтын…
Тиде ломбым Марпан кочаже ӱдыр уныка шочмо лӱмеш шынден. Саде саскаҥше пушеҥге воктенак Марпа шке пелашыж дене палыме лийын. Ольош эвакуироватлалт толшо лийын. Сар деч вара умыр касым эртараш манын, Ольошыжо олымбалым ыштыш. Тиде ломбыш шӱшпык толын шинчын, мыняр тӱрлӧ семжым нунылан пӧлеклыш?!.
Ломбо ден Марпан пӱрымашыштат икгайракак. Коктынат нуно пеҥгыде улыт, илышын порыжым, йӧсыжым ик семын ужын-шижын иленыт. Ийготым погымо семын Марпан сынышкыже куптыр возын гын, ломбо рӱдынат шӱмжӧ козыраҥ шырпешталтын. А ик куптыржо поснак ойыртемалтше: тудо Марпа ден Ольошын чон падырашыштым – ӱдырыштым – ушештара. Марпан ӱдыржӧ ялыште, олаште тунеме. Мужырлалтын, олаштак ешым чумырыш. Аваж деке корным мондыш. Веҥыже шкет Марпам олашке ӱжӧ, но… Ӱдыржӧ тореш лие. Сарын ветеранже-влаклан ялыштак кийыман ман руале. Икшывыжым шарналтен, Марпа шортын колтыш. Сар жапыште шинчавӱдым лукде тыршыше Марпа тыныс жапыштыже кочо мутлан кӧра шинчавӱдым йоктара.
Марпан ӱдыржӧ ачажым тойымашке тольо да шочмо суртыштыжо ик кече веле шогыш. Шымытшылан, ныллыжлан ӱстел сийым погаш, сортам чӱктен ушташ пошкудыжо-влак полшышт. Марпа йӧратыме Ольошыж деч шукырак илаш шоненат огыл. Но пӱрымаш деч от шыл. Теве ынде тудо шкетын. Ял мучаште шогышо пӱнчӧ семынак тудо Кугу Ачамланде сарын палыж-влакым арала.
Индешымше май… Коло кокымшо июнь… Кече-влак эртат, идалыкым поктат. Марпаланат таче адак йӧсын чучеш, пуйто кажне шонымашыже тудын кӧргышкыжӧ кидым шуралын, шӱмжым туржеш. Тудо пала, у кече курымашлык моторлыкым ок сӧрӧ. Индешымше май пайрем деч ончыч Марпалан пӧрт сомылкам ышташ пошкудо икшыве-влак полшышт, школыш ӱжыч. Мийыш, вашлийыч, каласкалыш. Но Сеҥымаш кече эртен, толын сар тӱҥалме кече. Нигӧ огеш тӱкалте окнашке, нигӧ ок поч капкам кочыртатен. Ала садланак шоҥго ломбо деке лектын, тошто олымбаке шинчын, шоҥго Марпа кокай жапын-жапын кадыр тояж дене мландым тӱкалта?..

Чевер кеҥеж

Кава гыч кече шыргыжале,
Чоян гына шинчам пӱяле.
Лектам уремыш шонкален,
Молан волен гын кумылем?..

А тӱнӧ шокшо, куэрлаште
Кечалтын кодын куан лаштык.
Пӱртӱс сӱрет мочол ласка,
Чевер кеҥеж – тугай мастар!

Сӧрал пеледышан аршашым
Таҥем мылам гына аралыш.
Нӧлталте мыйын кумылем:
Чевер кеҥеж кундемыштем!

Эше илем!

Шем йӱд шке вийжым пуыш ӱжаралан,
Каватӱр пуйто эҥыжвӱд леҥеж.
Кидем шуем сай илышлан, эрлалан,
Чонем куандара чевер кеҥеж.

Могай лиеш гын таче мемнан корно?
Шӱртнен возам я угыч кынелам?
Налам ӱшан йолташ дечын лач порым?
Шӱм тич куан дене умбак куржам!

Осал ой дек ом савырне, ом чакне.
Чонем йӱла тек ойыплалтын вел.
Ал ӱжаралан шыргыжальын таче,
Ойлем мый таум, эр эрден кынел.

Эше илем! Да ыштышашлык шуко!
Эн лишыл еҥын кидшым мый кучем.
Тек ончыкем лектеш осал шем шучко,
Мый поро илышлан вел ӱшанем.

Тымык йӱдым

Шем мыжерым чиен сото мланде,
Пурыш омо тӱняшке ола.
Орол семын, уремысе лампе
Почеш кодшо-влаклан шып йӱла…

Машина, кече мучко ноялын,
Корно ден мӧҥгӧ велыш иеш.
Озажат, тудлан таум ойлалын,
Эркынрак пачер дек ошкылеш.

Шокшо кочкыш вуча ӱстембалне,
Малмыверыште – пушкыдо вакш.
Авалтен эргым омо лай тамле –
Эрлалан вий-куат шукемшаш…

…Вес пӧлемыште тымык пелйӱдым
Сорта тул адакат ылыжеш.
Сукен шинчын, лукде уто йӱкым,
Ава эргыже верч кумалеш…

От чаре йӧраташ

Шарналте, йолташ, кузе кече нӧлталте,
Кузе йӱд пычкемыш шулен эр эрден,
Кунам ме шинченна йыштак ӧндалалтын.
Молан тиде пагытше писын эртен?..

Тунам тый пелештышыч ныжыл шомакым,
Ончальыч шинчашкем, лыжган шыматен.
Уке, тый шыч колто ондалчык йомакым,
Кунам шып йоҥга: «Тыйым вел йӧратем…»

Шыч пале, мо лие тунам шӱмем дене!
А тудо пырткен, кечыйол гай чӱчкен.
Яндар памаш вӱд гае сугынь оетше
Изи чоныштем куан тулым чӱктен.

…Чыла шарналталын, шонем тымык водын,
Адак ӱжара каватӱрыш иеш.
Молан чыла эртыш, чонеш кочым кодыш?
Уке вашмутем, шӱлык ой ден илем.

Посна колышталын ик шӱшпыкын семжым,
Посна ончена, ӱшанен, ик каваш.
Кок корно, кок шоныш шӱм-кылышке темын,
Но тиде ок чаре ваш-ваш йӧраташ!

Йӧратен шынденам

Йӧратен шынденам мый уэш,
Угыч ужым волгалтше шинчатым,
Шарналтальым мондалтдыме татым,
Мутемат посна корныш возеш.

Ужым тыйым мый кызыт уэш,
Ончалам ӱмбакет таҥет семын,
Тый пуэт илышлан пиал семым,
Ылыжеш тул-памаш шӱм-кылеш.

Йӧратен шынденам мый уэш.
Тольык ончычсым огыл, а весым…
Ок чактаре ынде ойго-йӧсӧ,
Вет йӧратышым тыйым уэш.

Вучымаш…

Адак пич йӱд. Шӱмем шортеш.
Да шӱлык чоным пургедеш.
Кушкед луктеш чыла луклам,
Уэш вӱдыжтара шинчам.

Пычкемыш авыра шӱргем,
Ургаш тӧчем ойган шӱмем.
Палет, туге чот йӧратем,
Пуэн кертам шке ӱмырем!

Вашлийме тат марте тора.
Воктен улат – чонем мура.
Вучен, умбакыже илаш,
Тыгай пуалтын пӱрымаш?..

Адак йӧратымаш нерген

Йӧратымем нерген возем,
Эре возем, ноен пытем!
Йӱд-кече пиалем нерген
Сераш йодеш мыйын чонем.

Йӧршеш от пу ласкан малаш,
Эх, юзо тый, йӧратымаш!
Мландем гыч ош каваш нӧлта,
Узьмак гыч тамыкыш волта.

Вашлийме тат

Шӱмем тошкен пытарыш
Осал шинчан пелйӱд.
Ойгемым лыпландарыш
Ший кумыл шинчавӱд.
Вашлийме жап тораште,
Кузе илен шуаш?
Огеш лий мо ты татым
Изиш кеч лишемдаш?
Вучен илем, а мыйым
Аяр жап сусырта.
Шӱмбел игем, а тыйым
Йӧратымаш вӱчка?
Тый йӧратет мо мыйым?
Вашмутым мый вучем.
Шӱмемын порсын шӱртым
Лач тый денет кылдем.
Вучен илаш вет неле,
Торалык когарта.
Тек ятыр тӱжем меҥге
Кылнам пеҥгыдемда.
Мыняр кужун она уж,
Тунар лишемына.
Садлан нигӧм она ӱж,
Вашлиймым пайремлаш.

Мый шочын омыл еҥ-влакым аклаш…

Тек шыже йÿр осал лавырам кышка,
Тек шем мардеж тоя ош кечым шолышт.
Тек еҥ шомак чонемым вошт шӱта,
Келша гын нунылан ты шучко койыш,
Мый лач шинчам кумем…
Молан мут-влак?
Ом вурсо,
ом каргал мый
нунын семын.
Вет шочын омыл еҥ-влакым аклаш,
Шӱлен илем шӱмемын лукмо семым.
…Кунам вес еҥын ӱмыржӧ оҥай
Мондет тый шкендым, йомдарет.
Шинчен кодат мекшаҥше пундыш гай,
Аклен от шукто илышетын татшым.

Зоя Глушкова ямдылен.

Кидшер
Шонымашым ешараш