Тудо 1991 ий 10 майыште Морко районысо Ярансола ялыште шочын. Шӱргыял кыдалаш школ деч вара университетыште Финн-угроведений институтышто тунемын. 2013 ийыште туныктышын дипломжым налын, РенТВ-12 телеканалын журналистшылан пашам ыштен. Кызыт Медведево район Краснооктябрьский школышто марий йылмым туныкта. Вячеслав Абукаев лӱмеш «Ошкеча» сылнымут премийын лауреатше.
Эльвира прозым гына сера. Утларакшым изи жанрым ойыра. Шонкалымаш-эссеже, илыш сӱретлаже «Марий Эл» газетеш, «Ончыко» журналеш савыкталтыныт. Сюжетым тӱҥ шотышто илыш гыч налеш. Мут радамже чатка. Мария Илибаеван серымыжым лудаш йӧрата. Тӱнямбал сылнымутым шымла.
Пӱрымаш — пире огыл
Илыш сӱрет
Уремыште чатлама йӱштӧ теле. Пӱсӧ мардеж коклан сырымыжым ончыктынеже да, ок тошт. Кӱкшака вер гыч йышт-юшт вола да, олык лапыште шаланен йомеш. Пошкудо пӧртозан пийже гына кужу-у-н урмыжалта. «Йӱдвошт тыге толаша, мо лийшаш гын?..» — Лидук пеле йӱкын пелештышат, воктенже мален кийыше эргыж воктеке пызнен, шӱм падырашыжым шыман ӧндале. Орлыкан чонжо гыч шинчавӱд кышкалалте.
Лидук шкежат – тулык икшыве. Йоча жапше оласе йочапӧртыштӧ эртен. Ик училищыште тунемаш тӧчыш, но шот ыш лек. Ондалалте! Икымше рвезыж дечак мӱшкырае, шкет ава лие. Паша, илыме вер шотышто ятыр вере омсам тӱкалтыш, но… Полыш кидым ыш вашлий. Теве ынде шым ий изи ялын яра кодшо тошто суртыштыжо илат. Тыште тымык. Нигӧ тыйым ок воштыл, нигӧ ок вурсо. Пошкудо пӧръеҥ (ешан!) тудын ден са-а-йын кутыра, коклан йӱдым толын кая. Пашам темла. Лидук шым ий жапыште тӱрлӧ вере кычкалт тӧчыш. Фермыже, шала пашаже, тыште-тушто кӱвар мушмыжо… Ик ий гыч пӧръеҥет эргым пӧлеклыш. Йышт гынат, тидат ӱдырамашлан куан! Ватыже вашлийме еда шӱтышашла ончалеш гынат…
Но Лидам вес ойго вучен: ӱдыржым шучко чер суксыш савырыш. Ӱдырамашын моторлыкшым шӱлык пӱрдале да неле шонымаш шарча семынак петырыш. Кумло ийыш тошкалше ӱдырамаш чалемын сынышкыже лучко наре ийым ешарыш. Тыге аваж ден эргыже коктын кодыч… Теве тудо: воктенжак… Вич ияш изи падыраш аважым ӧндале, жап шуде чалемше ӱпшым ниялтыш…
Чыла сай, чыла чыташ лиеш. Но Лидук шкежат тӧрлаташ лийдыме чер ден орлана. Теве кызытат эмлымвер гыч пӧртылын. Вийже шошо лумла шула, ойго чонжым утыр туржеш. Изи Колюжым шкетшымак коден, эмлымверыш коштеш.
Аваж пелен Колю эн пиалан: ӱстембалне тамле кочкыш пушлана, шокшо пӧрт, аван ласка ончалтыш. Колюлан молыжо нимат ок кӱл. Лачак аваже гына ынже кодо. Пеленжак лийже…
Пиал ден ойго иквереш коштыт, маныт. Шучко черым сеҥаш ӱдырамашын вий-куатше ыш сите. Эргыжым эрден шокшо шӱр ден сийлыш, тувыр-йолашыжым шӱялтен, кашташке сакалыш, пӧрткӧргым мушкын эрыктыш. Кас велеш каналташ возо да ыш кынел. Урем гыч модын пурышо Колю аважым помыжалтмыжым вучен шинчышылак мален колтен…
Ял калык Лидукым пытартыш корныш ужатен. Рвезе мыняр улмо шинчавӱдшым чыла шортын пытарен, аваж деч ик татланат кораҥын огыл. Помыжалтмыжым да вуйжо гыч пушкыдо кидше дене ласкан ниялтымыжым вучен, но аваже… Тиддеч вара рвезе оласе йочапӧртыш колтеныт. Шыма ончалтышан, поро чонан рвезе кӱчык жапыште у ешыш логалын: иза, шӱжар, у ача-ава пелен шокшо кумылым шижын. Колюнат аваже, эсогыл ачаже уло!
Тӱҥалтыште чылажат йомакла чучын: ешыште йӧратымаш, умылымаш озаланен. Но жап эртыме семын чылажат вашталтын. У ача-аван Мичу эргышт Колюлан шыдым кучен. Тулык рвезын чаткан школыш коштмыжо, урок деч вара сурт сомылкалан пижмыже, ача-аван мокталтен пелештымыже тудлан келшен огыл. Мичу Колюм йышт мыскылен, коктын улмышт годым ик гана огыл оҥ гычат ваш руалтен, вийыштым тергеныт.
Шыҥа изи да, пурлеш гын, садак корштара, маныт. Колюланат неле лийын, но чытен, ала тыгак лийшаш манын шонен. Кугурак лиймекше, ача-аван йӱштӧ кумылыштым шижын. Калык арам ок ойло: икшыве ача-ава кидыште – каван ӱмбал озым, еҥ кидыште – каван йымал куштыра. Лач шӱжарже, Олю, Колюм чаманен, поро мутшо дене лыпландарен. Рвезе шкенжым ешыште уто семын шижын гынат, чытен. Латкандаш ий темымеш ешыште илен. Южгунамже малашат толын огыл, но Олю рвезын кушто улмыжым эре пален.
Латкандаш ий деч вара Колюм тиде суртыш пуртен огытыл. Олюланат кутыраш чареныт. А Николай Йошкар-Олашке толын, спортфакультетыш тунемаш пурен, тӱшкагудышто илен. Сылне марий ӱдыр дене палыме лийын. Изи годым орланет гын, кугу лиймекет йывыртет, манеш калык. Ала тиде чынак?..
Ӱдырамаш — илышын рÿдыжӧ
«…Ӱдырамаш – мардеж, волгенче гаяк пӱртӱсын вийже» – палемден XVIII курымышто американ поэт Хулио Торри. Тиде шонымаш тачат шке кÿлешлыкшым йомдарен огыл. Чынак, волгенче шинчалан коеш гын, уло тӱня волгалт кайымыла чучеш. Чоным лӱдмö шӱлыш авалта, пуйто волгенче чылажымат шке кидыштыже куча. А теве Кенан Хулуси вес семын каласен: «Ӱдырамаш окна шовыч гай. Сӱретше сылне, но тӱням тетла от уж». Тыгай ваштарешла шонымаш мыйымат утыр шонаш тарата.
Мый XIX курымысо француз поэт, критик Шарль Бодлерын шонымашыж дене утларак келшем. Уста философын ойжо почеш, ӱдырамаш – пиал деке ӱжмаш. Ӱдырамаш уло – пӱртӱс одарлана, кайык мура, мардеж изи ньогала юарла, кечыйол шыргыжеш – уло тӱня куанен ила. Суртышто ӱдырамаш кид уло гын, вольык ломыжеш, пий опталта, икшыве кычкырлыме йӱк-йӱан пылышыш солна, оралте тӱзлана. Тоштыеҥ-влак ойленыт: суртым ӱдырамаш сӧрастара, кудывечым – пӧръеҥ. Чылажат лач ӱдырамашлан кӧра.
Ӱдырамаш – илышын рӱдыжӧ манме шонымаш кызыт иктымат огеш ӧрыктаре. Лидия Иксанова ӱдырамаш нерген теве кузе шонкала:Те, тыгае поро, сае –
Те.
Те, ушан-шотан да тале –
Те.
Те, йӧратыше мурсемым –
Те.
Те, калык чоныш шыҥыше мургайык –
Те.
Ӱдырамаш – эн ончычак пӧръеҥлан ӱшанле полыш. Эстон калык «Вате – марийжылан полышкалыше, а марий – ватыжлан эҥертыш» манеш. Ме кеч-кунамат йӧратыме пелаш, чон падыраш пелен лияш тыршена.Тылат лиям мый шошо муро,
Эн сылне, эн чевер тугай –
Тӱжем мурсем коклаште икте,
Изи йочан ал кумыл гай.Пӧръеҥым шӱйжӧ гыч ӧндалше поро ӱдырамашын кидше – тиде тудлан пӱрымашын кава гыч кудалтыме утарыше оҥгыжо. Вет кузе сапым шупшкедет, кузела виктарен колтет, пӧръеҥ тугела савырна. Чылажымат вискален, шонен, ваш умылен ыштыман. Лачак ваш-ваш эҥертен, ик ойыш толын, пырля жапым эртарен, сай лектышыш шуаш лиеш. Француз философ Андре Моруан ойжо дене келшыде ок лий: ӱдырамаш ден эртарыме жапым арам йомдарымылан шотлыман огыл.
Ӱдырамаш – чон эмлызе манам гынат, йоҥылыш ом лий дыр. Тудо кузе мастарын сусырым пидын кертеш, тыгак чоным сусыртен мошта. Таче гына вочшо лум гай пушкыдо мамык кид, чон пундаш гыч тулла йӱлен лекше йӧратымаш, весела, поро шинчаончалтыш, кумылым вӱчкышӧ мут – нимо деч сай эм. Тыгайым ӱдырамаш деч молыжо нигӧат пӧлеклен огеш керт.
Йочалан ава – чыла: тӱргоч шоҥешталт вужгыжшо куан, шинчавӱд ден вӱдыжгышӧ ойго. Лач ава пелен икшыве тӱнян сӧраллыкшым ужаш да аклаш тунемеш. Куан я ойго, таза я черле – ава чон эре икшыве пелен, а икшыве чон… Кӱ пелен, маныт. Аваланна илыме курымыштыжо мыняр неле-йӧсым, кочо шинчавӱдым, малыдыме йӱдым чыташыже пернен? Мом кӱртньӧ огеш чыте, тудым ӱдырамаш чыта, маныт. Тидыже тыгак. Садланак ава нерген писатель-влак почеламутым, композитор-влак сылне семым возат, сӱретче-влак сӱретыш шке кумылыштым пыштат. Вет ава – эн йӧратыме да пагалыме, эн лишыл айдеме. Тидын нерген Лидия Иксанова тыге каласен:Лиеш гын шӱдырым волташ,
Волтем да пӧлеклем ыле тылат.
Лиеш ыле гын ӱжарам пурташ,
Пӧлемышкет пуртем ыле тылат…Мыланем ынде чылажат раш коеш, ӱдырамаш – тиде чыла. Тидын нерген нимом шылтыде, аптыраныде ойлаш лиеш. Чылажат тыланет, ӱдырамаш, чылажат:
Канде-канде кава,
Шокшо кече шыма.
Эр шӧрвал тӱтыра,
Йӱд пычкемыш ӱма…
Чылажат тыланет,
Тыланет, тыланет.
Йотышто йомшо.
А илыш пеш кугу, сложный,
тудым школ программыш нигузеат от шындаре….
Тыге палемден шочмо калыкнан ик эн лывырге йылман, Олык Ипай лÿмеш Кугыжаныш премийын лауреатше прозаик Валентин Косоротов. Илышнаже вара чынжымак тынар неле да оргажан мо? Тиде йодышлан кажне айдемын шке вашмутшо уло, очыни.
Илышыш мурен-чÿчкен пурышо самырык еҥын шинчаштыже волгыдо тулым шекланаш – кугу пиал. А шере-кочым ятыр ужшо илалше-влакын куаныштым шÿм-чон возакысе ойгышт шÿлыканда. Поснак ÿдырамаш-влакын. Южыжо шканже раш вашмутымат ок му: молан ила, молан орлана? Садлан угыч да угыч нелын гына шÿлалта. Раш: йöсö, оргажан илыш корным эрта. Ушыш вигак чон инженер М.Шкетанын шулдыран мутшо толын пура: «Марий ÿдырамашын илышыже нигӧ дечын йöсö, нигö дечын шинчавÿдан».
Идалык-влак эҥер вӱдла йогат, ик курым весе дене алмашталте. Теве айдемылан латкандаш ий теме, теве кумло … Шиждымын вачӱмбаке витле ий возо, кудло визыт пералтыш. Самырык годым ыштыме паша кажне айдемым шонгемме велеш куандарышаш. Но чылаж годым тыгай сӱрет илышышке ок шындаралт. Илышын эн кочо сӱретше – ӱмырым шкетын эртараш.Нур покшелне шкетын кодшо
Кугу тумо шып шога.
Кӧ пала – мыняр ийготшо,
Кудо шошо ужарга.Мирон Большаков «Тумо» почеламутыштыжо тыге возен. Теве кандашле вич ийыш тошкалше Лизук умыла: тиде тумо тудын деч ныл-вич пачаш шукырак ужын, шукырак колын, шукырак чытен. Шинчам да чоным куандарышыже – пырдыжыште кажне татым шотлен мутланыше тошто шагат. Тык-тык – жапын минутыш савырнымыжым шижтара. Ку-ку, ку-ку – йӱшто чонан кайык шагатым шотла. Пӧрт марий тӱрын пеледышыж дене волгалтеш: окна шарчаже, юмылукшо, ӱстелшовычшо, малыме вер леведышыже, кӱпчыкшӧ… Йырым-йыр име дене тӱрлӧ тусан шӱртым пӱшкылын тӱрлымо кидпаша. Нине пеледыш-влак шӧрын кайыше конгам, кочыртатыше койкым, акрет пӱкен ден ӱстелым рыҥ шогаш, сылнын кояш таратат. Кертеш ыле гын, Лизук пӱтынь озанлыкшым тыге куча ыле да… Ок керт шол. Вӱтаже, ынде иктаж лу ият лиеш, сӱмырлен. Капкажат шӧрын каен. Шоҥго ковай шкет илен почанеш. А куш пурет? Шортат да илет. Ӱнарже лум шулымылак шула. Уремыш пытартыш гана кеҥежым лектын ыле. Теле гоч яндар южым юалге окна воктен шӱлалта. Кылмаш огыл манын, шем мыжержым шоҥалешат, тидым-тудым ыштыл, жапым эртара. Южгунам пошкудыжо-влак пурен лектыт. Кочкаш кондат, мончаш пураш ӱжыт. Ынде арня лиеш, иктат толын огыл.
Теве таче Лизук ковай окна воктек шинчын, шинчам пыч ыштыде, лумын мландӱмбак йогымыжым онча. Ала родо-тукымжым, ала поро пошкудыжо-влакым вуча – иктат ок пале. Но таче кече марте тудо нигунамат паша деч посна шинчен огыл. Эре кидпашам ыштен: кӱнчылам шӱдырен, носким пидын. Таче шып шинча, илышыжым радамла, коеш. Ала чонжо иктаж лийшашым шижын? Таклан огыл Валентин Косоротов тыге каласен: «Тӱня илыш – тӱрлӧ илыш… Иктыже сай: мланде помышыш кас кече пурен йоммо годым иктат ӱшаным ок йомдаре: у кече эрла огыл гын, кумышто, кумышто огыл гын, нылымшыште, но садак у пиалым конда». Ала у кече Лизук ковайланат пиалым конден?
…Лизук ешыште вучымо да йöратыме ÿдыр лийын. Тиде еш ялыште ик эн поянлан шотлалтын. Чияш вургем да ӱстел ӱмбалне кочкыш ситышын лийын. Самырык ӱдыр школымат медаль, кӱшыл школым йошкар диплом дене пытарен. Тунеммыж годымак Санюк лÿман рвезе дене палыме лийын. Институт деч вара кок йöратыше чон иктыш ушнен. Ешым чумырымеке, пелашыже тудым шке мöҥгыжö, тора кундемыш нангаен. Вес калык, вес йÿла, вес йылме – Лизам чылт вашталтеныт. Ешыште веле огыл, ял ÿмбалнат тÿрлö шомак коштеден. Шочмо-кушмо мöҥгышкыжö ик гана веле огыл каяш шонен, но тыгай шонымаш шикш гай шаланен йомын. Ала ача-аваж деч, ала ял калык шомак деч лӱдын, чылажымат чытен, йÿдшö-кечыже пашам ыштен. Икшывым пöлеклен кертдымыжлан пелашыже еҥ ончылнак весе дене пернылын, варажым вес ÿдырамашым марлан налын. Таклан огыл, ик суртышто кок ÿдырамаш нигунамат оза огыт лий маныт. Тыштат тыгак.
Ик гана веле огыл Лизан кочо шинчавÿд дене кÿпчык амырген, пырдыж ден потолок шуко гана шортмо йÿкым колын, пуйто лыпландараш тыршеныт.
Икмыняр жап тушто яра пашам ыштен илымек, Лиза чыла шуэн, нимо деч посна лектын каен. Шинча куш онча, тушко. Пиалешыже вес пöръеҥым вашлийын. Но вич ий пырля илымек, пöръеҥ рак дене черланен колен. Тыге нылле ияш ÿдырамаш палыдыме ялыште, еҥын суртышто шкет шинчен кодын. Кертмыж семын сурт-оралтым ачалкален, вольыкымат, сад-пакчамат кучен. Но вÿта сумырлымылан кöра, чонан-влак денат чеверласыш.
Шоҥго кован ындыжым тазалыкшат начарештын. Икте коршта, весе, кумшо. Теве таче йÿдымат шагат пуйто шонгыеҥын ойгыжым шижын, оҥарен «тый шке-ет, шке-ет, шке-ет улат! маншыла умдыжым перкален да илышаш минутым шотлен. Ала садлан Лизук ковай таче йӱдымак помыжалтын, окна воктек миен шинчын да кечывал марте тушеч кораҥын огыл. Вараже ала шинчен ноен, ала лай омыжо темдалын, ала чонжо корштен – малыме верышкыже каен да пенгыдын мален колтен. Курымешлан.
Зоя Глушкова ямдылен.