Тений Йошкар-Олаште 14-16 апрельыште Марий калыкын Х погынжо эртаралтеш. Тудо ойыртемалтше лиеш: икымше марий погынын да республикын 100 ияш лӱмгечыштлан пӧлеклалтеш. Марий ончылъеҥ-влак 1917 ийыште Пӱрӧ олашке эртыше икымше съездыш погыненыт. Нуно кундемыштына тӱрлӧ мер толкыным вияҥдымаште, Марий автономийым ыштымаште чулым лийыныт.
Погынлан кузе ямдылалтме нерген «Мер Каҥаш» регион-влак кокласе мер ушемым 2012 ий годсек вуйлатыше, Оньыжа, Марий Эл Республикысе Кугыжаныш Погын вуйлатышын алмаштышыже А.Н.Иванов (снимкыште) дене «Кугарня» газетын журналистше Эльвира Тереньева мутланен. Тиде мутланымашым, «Кугарня» газетын 2016 ий 19 февральысе номерыштыже лудса.
— Анатолий Николаевич, Х погынышто шуктышаш пашам рашемдыме. А марий калыкын ончыкылыкшым виктараш полшышо могай йодыш-влак ончылнына шогат?
— Ме кызыт ончыкылан корным палемдышаш улына: мер да ялозанлык пашаштат, Россий кугыжанышыште могай верым налын шогымаштат. Чаманен каласыман, пытартыш жапыште марий калыкын чотшо иземын толеш. Пытартыш перепись почеш, ме 56 тӱжем еҥлан шагалемынна. Эн ончычак погынышто тиде йодышым тарватышаш улына.
Такшым тӱҥ рольна погын гыч погыныш иктак лиеда: марий йӱла, марий йылме да марий тӱвыра. Ты кум йодышым тарватена, нунын полшымышт дене гына марий калыкым арален коден кертына.
Ме ешыште йочам изиж годымак марий йылмылан шӱмаҥден огына керт гын, варажым йӧсӧ лиеш. Телевидений рушла пашам ышта, тудо Российын филиалже веле. Теве Татарстанын «Новый век» каналже тӱня мучко ончыкталтеш. Поян-влакат полшен шогат, бюджетыштат оксашт уло. Мемнан тыгай йӧнна уке.
Шочмо йылмым тунемме шагатым шагалемдыман огыл. Кызыт вет марий йылме ден ИКН предметлам иктеш ушынешт. Марий йылмылан ойырымо кум шагатым кодыман. Мыйын шонымаште, икшывым изинек марла туныкташ, йочасадлашкат марий йылмым уэш пӧртылташ кӱлеш. Марий школлаште 1-ше классыш толшо йоча-шамыч рушла кутырат. Ме, Мер Каҥашын, Марий калык конгрессын, «Саскавий» ӱдырамаш ушем-влакын еҥышт, школлаште эре ойлена: «Мероприятий-влакым марла эртарыза». Но уке. Вет интернет гыч ямде сценарийым налаш да йоча-шамычлан заданийым пуаш куштылгырак. Южгунам оҥайын чучеш: вӱдышӧ-влак рушла ойлат, а лектын саламлыше-влак – марла. Кугурак-шамыч пример шотеш марла кутырат гын, ончыклыкналан ӱшан лектеш.
— Чынак, ты направлений дене шуко паша ышталтын. Тӱвыра, печать да национальность паша шотышто министерствыштына йӱланам, ото-влакым аралыме шотышто посна пӧлка уло. Ото-влаклан аттестацийым эртарат. Эсогыл шнуй вер йыр печым ыштынешт, но тыгайже ожнысек лийын огыл, сандене тидыже уто. Отым жапыштыже эрыктен, шотаным кучен гына шогыман.
Шукерте огыл Кужэҥер районышто погын вашеш эртарыме конференцийыште лийым. Тушто иканаште коло онаеҥым онапу воктен шогалтен юмылтен кертына маньыч. Карт кугыза-влакын шукын улмышт сай.
Марий йӱла ден марий тӱвыра йодыш-влак чак кылдалтыныт. Эстраде музык дене гына ончыко каяш ок лий, фольклорат вияҥшаш. Марий калыкын традицийжым шотыш налын, яллаште Ӱярням, Кугечым, ял пайремым да молымат эртарыман.
— Мер Каҥаш самырык тукым дене кылым кузе ышта? Пырля пашам шуктен шога мо?
— Ме IХ погынышто самырык-влакым мер пашашке ушымо нерген кутыренна ыле. Самырык тукым дене пашам ыштыме шотышто алмаштышем уло. Тиде – Марий телевиденийын уста пашаеҥже Алёна Иванова. Тудо пашаштыже кызытсе жаплан келшен толшо ятыр йӧным кучылтеш. Чолга ӱдырын вуйлатымыж почеш “Ме марла ойлена” акций ятыр кундемыште эртаралтеш. Марий диктантым возымашкат ушнаш кумылаҥдыме. Марий самырык тукымын слётшо шым гана эртыш. Южо ӱдыр-эрге слётыш вич-куд гана толын. А ме активым куштынена, сандене эре ик еҥымак ушымо ок кӱл. Можыч, темыжымат эре вашталтыман огыл, марий калык верч чонжо дене йӱлышӧ-влакым чумырен, ончыко кайыман.
Вес сай пашам — Изи мӧр пеледыш пайремым — йоча-шамычлан илышыш пуртымылан куанем. Кодшо гана Шернурышто эртыше пайремыш 38 школ гыч тӱрлӧ марий вургеман ӱдыр-рвезе-влак толыныт ыле. Тидыже марий вургемым вияҥдашат полша, тӱрлеман, ош вургеман еҥым ончен, калыкат куана. А тений ты пайремым Национальный президент школ пелен эртараш шонена. Тидыже — ӧрдыж кундем гычат рӱдоланам ужын каяш сай йӧн.
Ме тыгак ветеран-влакымат пашашке ушена. Теве примерлан Морко посёлкышто илыше Александровмытым налам. Морко районышто тӱвырам вияҥдымаште тыршыше ача-коча гай марий шӱм-чонан, ура койышан еҥ-влак самырык-влак дене пашам шукырак ыштат гын, пеш сай лиеш ыле.
— Анатолий Николаевич, ныл ийыште шуктымо паша кокла гыч могайжым эн кӱлешанлан шотледа?
— Эн ончычак шочмо йылме верч ышталтше пашам. Теве Йошкар-Олаште, МарГУ-н, Марий туныктыш институтын паша опытыштым кучылтын, ятыр совещанийым эртарышна. 2012 ийыште Шернурышто эртарыме мероприятий шарнымашеш кодын. Ме тушто чыла школ директорым, марий йылмым туныктышо-влакым иктеш поген, марий йылмым шочмо йылме семын туныкташ тÿҥалаш кутыренна ыле. Тунамсе район вуйлатышат сайын каласен: «Мыланна огыл гын, кӧлан тиде кӱлеш, вет ме марий улына!» Тылеч вара Шернур посёлкыштат, чумыр районыштыжат шочмо йылмым тунемше йоча ешаралтын.
— Мыйын шонымаште, национальностьым ончыкташ кӱлеш. Кӧ, кушто, мыняр калык илымым пален шогыман. Россий калык улына маныктат. Тышкыже руш, татар, удмурт, мордва да моло калыкат пурат. Ме финн-угор калык улына. Экстремизмым, икте-весе дене кучедалмашым огына пагале, пашам йӧратена. Сандене Москоштат, моло кундемыштат марий калыкым пашам ышташ куанен ӱжыт. Пашам йӧратыше але осал койышан еҥ-влакым ойырен-пален шогышаш огынал мо?!
А переписьыште марий калыкым шотлаш тӱҥалыт, эсогыл пытартыш гана курыкмарий але олыкмарий веле огыл, ятыр семын шеледыме моло йодыш ыле. Тыгай шелалтмашым мыланна пытараш кӱлеш, шонем. Ме ик калык улына – марий.
— Районлаште эртыше конференций-влак шотышто тӱрлымат ойлыштыт. Те, Анатолий Николаевич, тидын нерген мом каласен кертыда?
— Нуно оҥайын эртат. «Марий ушем» мер организаций ден КПРФ партийын еҥышт иктыш ушнен, Мер Каҥаш ваштареш кучедалнешт. А пунчал почеш лач Мер Каҥаш тиде конференцийым але сходым эртарышаш. Теве таче Советский районышто сход эртыш, 26 февральыште – Йошкар-Олаште, 29 февральыште – Медведево районышто. Шернур ден Оршанке районлаште тидым эн сайын организоватлыме ыле. Мыйын шонымаште, чыла вере эн ушан-шотан делегатым сайлат.
— А те Оньыжа семын палемдыме пашадам чылажымат шуктымо манын шонеда але марий калыкым умбакыжымат вӱден наҥгаяш ямде улыда?
— Мый тидым каласен ом керт. Марий Оньыжам погынышто делегат-влак сайлаш тӱҥалыт. Делегат-влак толытат, шке шонымашыштым луктын каласат. Кодшо гана 69 утла процент утла йӱкым погенам ыле. Мыйым вурсышо еҥ-влакат лийыныт… Калык шке шоналтышаш, шÿм-чонлан келшышын сайлышаш.
Погын марте 39 кече гына кодеш! Иктаж-кӧ, Оньыжа лиям манын, шке кандидатурыжым луктеш мо – пале огыл. Но весе раш: Оньыжа марий калыкын йодышыжо-влакым пӱтынек ужын моштышаш да калыкнам вӱден наҥгайышаш. Тудын йырже ушан да чын корно дене кайыше-влак погынат гын, ятыр суапле пашам ворандарен кертына.
Эльвира Терентьева мутланен.