Илыш-корно киноплёнкеш аралалт кодеш

Марий калыкын эртыме корныжо, йӱлаже, тӱвыра поянлыкше дене кылдалтше поян материал киноплёнкышто аралалт кодын, кызытат аралалтеш да ӱшаныме шуэш — сай деч сай, келге шонымашан, жаплан келшыше паша-влак эше войзалташ тӱҥалыт. 1923 ийыште элыштына икымше йӱкан кином войзымо. Тӱҥ рольым Мустафам ты драмыште мемнан землякна Йыван Кырла модын, тӱня мучко палыме лийын. Кодшо курымын 20-шо ийлаштыже калыкна нерген «Восток кино» студийын усталык коллективше икмыняр видеоматериалым ямдылен. Икымше кино «Марий Кужер» лӱман улмаш. Тудым 1926 ийыште войзаш тӱҥалыныт. Съёмко Морко кундемыште эртен. Тиде марий-влак нерген икымше кино. Варажым 1928 ийыште нунак икмыняр ужаш гыч шогышо «Черемисы» кином ямдыленыт. Калык коклашке тудо «Марийцы» лӱм дене шарлен. 1934 ийыште «Восток кино» вес «Песнь о счастьи» лӱман пашам ямдылен, Тиде йӱкан кино. Тӱҥ геройын прототипше Яков Эшпай лийын. Тудын премьерже 1 октябрьыште лийын. Лач кином ямдылыше-влак 1960 ийыште марий телевиденийым почмо пагытыште тыршеныт. Манаш веле тунам видеокамерыжат, видеомагнитофонжат лийын огыл. Чыла сюжетым киноплёнкыш войзеныт. Лач эфирыште гына нуным ужаш лиеш улмаш. Тунам ятыр документальный кином ямдылыме. 7 ноябрь 1960 ийыште оператор Борис Чудинов пашаче калыкын демонстрацийже гыч сюжетым ямдылен. Лач тиде кечым Марий телевиденийыште кинон шочмо кечыже семын увертарыме. Чаманен каласаш логалеш, ятыр паша тачысе кече марте аралалт кодын огыл. Тӱҥалтыш пагытыште ятыр телеспектакльым ямдылыме. Чылажат вияш эфирыште каен. Поснак плёнкым проявитлыме паша кугу чытышым да вий-куатым йодын. Поснак шарнымашеш кодын 1966 ий. Тунам марий телевиденийын усталык коллективше «Сказ о Марийском крае» лӱман икымше йӱкан сылнысем кинофильмым ямдылен. Тунам эсогыл Рӱдӧ телевидений гычат пашаеҥ-влак толыныт. Сценарист — Брыляков, режиссёр Сусанин да Сальников лийыныт. Тышке кундемысе ик эн виян усталык коллектив, артист, куштызо, мурызо-влакым ушымо улмаш. Нунын коклаште Анастасия Страусова, Андрей Кудрявцев, куштызо Надежда Дружинина, мурызо Галина Окунева-Ластовка да молат. Варажым режиссёр Галина Сергеевна Чавайнын вуйлатымыж почеш 1970-1973-шо ийлаште икмыняр лучко наре усталык коллективым Угарманысе студий войзен коден. 1977 ийыште чиян Марий кундем нерген у кинофильм эфирышке лектын. Тылеч вара чиян материалым гына ончыкташ тӱҥалме.

У паша-влаклан шочаш у кумыл ылыжын. Ятыр кумдан палыме поэт, писатель-влакын пашаштым возаш тӱҥалме. Поснак Аркадий Крупняковын «Гусляры» романже негызеш кок ужаш гыч шогышо «Ордынка» постановкым палемдыде кодаш огеш лий. Марий телевиденийын эртыме корныштыжо шӧртньӧ буква дене войзен кодымо лӱм-влак – Зинаида Антоненко, Борис Сусанин, Лариса Матвеева, Зоя Милютина, Миклай Рыбаков, Галина Чавайн, Лев Бродский, Андрей Кудрявцев, Станислав Ковалев, Лидия Ерошкина, Владимир Курбатов, Валерий Свистунов, Валентин Кудрявцев, Лидия Зиновьева, Наталья Приходченко, Ирина Губина, Нина Бельская, Валентин Заугольников, Олег Третьяков, Володя Бурцев, Валерий Семеновых, Сергей Камышкин, Валентина Анникова, Галина Михайлова, Петр Степанов, Любовь Борисова, Леонид Гимаев, Татьяна Гинзбург. Марий телевиденийын шӧртньӧ фондыштыжо тӱҥ шотышто лач нунын тӱрлӧ жапыште ямдылыме пашашт аралалтыт. Ятыр Россий да тӱнямбал конкурсышто сеҥыше радамыште лийыныт. Тений Марий телевиденийын шӧртньӧ фондшо гыч чумырымо «Жаплан келшыше фильм» проектыште ме тендам, пагалыме йолташ-влак, тӱрлӧ ийлаште ямдылыме паша-влакым ончыкташ тӱҥалына. Мемнан ойыртемалтше чурийна, койыш-шоктышна, пашаче кумылна, усталык шӱлышна, тӱвыра поянлыкна – чылажат фильмлаште войзалт кодеш. Мутат уке, телевиденийыштат. Но кино да телевидений коклаште ойыртем моткоч кугу. Телевидений – тачысе кечылан, кино гын — ӱмырешлан. Телевидений тачысе кече нерген каласкала, кино тачысе саманым войзен кода. Телевидений воштончыш гай, кино – илышын вӱршерже. Кеч кунамат киношто образ уло, телевиденийыште уке.  Телевиденийын пашаже — тыланда жапыштыже кӱлеш уверым намиен шукташ, палдараш, кандараш да шинчымашым пуаш. Йӧратен тендам, пагален да аклен!

Алена Иванова.

Кидшер
Шонымашым ешараш