Кажне калыкын (чот шот дене изи ма тудо але кугу) шке пӱрымаш корныжо уло. Тудо шӱртö семын историй помышыш пура, курымла мучко шуйнен, вашталт толшо тукымын илышыжым уша.
Шочмо марий калыкнан Югорныжо — шинчасортанам куандарыше, кумылым нöлтышö, шум-чоным вургыжтарыше, вий-куатым ешарыше. Тудо кажне марий еҥын уш-акылжым пойдараш, кöргö эрыкшым кугемдаш, «Мый кö улам?» манмыжым умылаш кугун полшышаш.
Марий калык курымла дене пӱртӱс дечын вий-куатым налын шоген. Кӱсле йӱк гай лыжга да ныжыл чодыра сем, йоргыктен йогышо ший памаш вӱд, койышланен, вуйым нöлтен шогышо кугу курык-влак тудын чонжым ырыктеныт, кумылаҥденыт. Мландын сылне деч сылне аланыштыже илыше кугезына-влак жапын йогынжо нерген тӱрлын шонкаленыт. Арам огыл теве ик тошто калык мурышто тыге ойлалтеш: «Вӱдшö йога – серже кодеш, меже каена – теже кодыда…»
Коча-кована-влак, очыни, мемнан семынак куанен йöратеныт, тургыжланен йöсланеныт. Илышын негызше, йыжыҥлаже нерген шонкалымаш калыкнан муро ден йомаклаштыже, тоштойлаштыже палынак шижалтеш. Мыланна, марий илыш тасмам умбаке шуйышо-влаклан, кугезына-влак тыгай сугыньым пуэн коденыт:
«Нарашта-шамыч, ме ынде шоҥго улына, вашке вес тӱняшке каена, капна мландеш кодеш, чонна узьмакыште лиеш. Кужу илышнам порын илен эртараш тöченна, вашке уке лийына, поро ойнам умылен налза.
Илен эртарена шке курымым. Эшеат ожныжым мыланна кочана-шамыч тыге ойлат ыле: “Илат-илат, тынарыш шуыт: пел кидыште кинде лиеш, пел кидыште паша лиеш. Айдеме мыняре куштылгым кычалеш, тунаре илышыжлан кӱчыкым муэш, сулыкыш пура. Сулыкыш пурымо ӱмбач мланде валне илыш пужла, юмын умыр еҥ деч торла, осал койыш вожаҥеш, кӱртньö кынелеш, Киямат лишемеш, еҥ пелен кӱзö печалтеш, айдемын вийже иземеш, шыдыже овара. Юмын пӱрымö поро сугыньыш кӱртньым кутынь-йожек-тореш кыркалат, тӱрлö семын вурседылыт, улыжымат-укежымат каркалат. Ожно годым шакше мутым коденыт, Юмын лӱмым, поро койышым нöлтеныт. Пеш шыдешкыме годымат тыге веле вурсеныт: «Руашет оварген велже! Кочкышетым пий кочшо!”
Уныка-шамыч, нарашта-шамыч! Кызыт окса шерге. Жап эрта, оксат шулдештеш, а Юмын пӱрымö илыш шергештеш. Оксам кочкаш ок лий, окса дене мӱшкыр ок тем, эртак кӱлеш Юмын пӱрымö. Кызыт кеч-кузеат оксалан пижын толашат, Юмо олмеш жаплат да саде оксат садак йокрокеш кодеш. Еҥ чоным окса кияматышке веле наҥгая. Окса чон налше, окса поянлык огыл, уш-кид вий дене ыштыме пого – кугу поянлык.
Мыланна шергын шога Юмын семын илымаш. Еҥым пызырымаш – сулыкан паша, вурседыл илымаш – сулыкан койыш. Те, нарашта-шамыч, тыгане пашаш ида пиж, Юмым жаплыза, кугуракым пагалыза, изиракым аралыза. Тыгай еҥ шарлен-тӱланен ила, кудо нигунамат осалым ок ыште. Осал ыштыше осалын пыта, сайым ыштыше сайым шуна.
Чон перегаш нимо деч йöсö. Пасум лекташ нимом ок шого, ӱмырым илен эртараш чот неле. Неле гынат, Юмо полшымо дене пиалан лият.
Шкан мо порым шонет, весыланат тугак. Еҥ кӱм кудалта гын, тый поро мутым кудалте. Поро ой поро дене пöртылеш, изи кӱ кугурак кӱ лийын пöртылеш. Кертам-моштем манын, ӱчым ит ыште, изи ӱчат кугу титакыш наҥгая. Поро паша туртшо чоным кандара. Кузе мӱкш-шамыч ваш-ваш полшен йытыран илат, тугак айдемыланат илаш кӱлеш. Ош Кугу Юмо авам-ачам ончен-колыштын илаш каласен.
Пашаде кочкын илаш каласыме огыл. Юмын еҥ пашаште тырша, капыштыже эртак вӱр коштеш, таза лиеш. Ко мланде ӱмбалне узьмакыште улшыла илаш йöрата, тудо, Юмын сугынь деч торлен, ӱмыржым кӱчыкемда.
Пушеҥгым арам кӱрышташ-тодышташ каласыме огыл. Ме, чимарий-влак, пушеҥгым чонанлан шотлена. Тудым логалаш ок лий, сусыр пушеҥге айдеме гаяк шортеш, кошка. Чылажымат шот дене ыште. Шуко огыл, шагал огыл, илышлан ситышым веле нал. Налмет годым Ош Кугу Юмылан удылын-ысмылтен нал. Чодыра ава деч – пум, курык ава я мланде ава деч – киндым, шудым, вӱд ава деч – вӱдым да колым, Пиамбар деч вольыкым, мӱкш ава деч мӱйым. Нимомат Ош Кугу Юмо эпере тавалаш каласен огыл, эпере тавалет – икшыветлан ок код.
Шойышташ каласыме огыл. Тӱрлö вере шӱвалаш каласыме огыл. Эҥер йогыныш шӱвалат гын, черланет.
Илыш тӱҥалтыш тӱҥ Ош Кугу Юмын тиде поро ойжо нарашта-шамычлан порын илен эртараш, поро икшывыштын порыштым ужаш пӱрыжö!».
Коча-кована-влаын пеш шукерте ожно каласен кодымо сугыньмутышт таче мыланна нимо дечат шерге. Кузе нуно шке марий калыкышт верч тургыжланеныт, ончыклык илышым яндарым, эменым, тӱвыргым ужнешт улмаш! Кузе нуно шочмо марий йылмышт дене лывыргын да келгын илышын негызшым, тӱҥлыкшым умылтарен моштеныт!
Кугурак еҥын ойлымыжо ӱлан ок воч. Кугезынан сугыньжо келге жап лончеш урналтын огыл гын, осал вий тудым пытарен кертын огыл гын, мыланнвт тиде шöртньö шондыкым йомдарыман огыл.
Тек лиеш кажне марий ешын ямле илыш! Лийже пӱтынь марий калык волгыдо пӱрымашан! Айста ожнысо жапым таче налына уш куатлан.
Галина Евгеньевна Шкалина,
культурологий доктор,
Марий кугыжаныш университетын профессоржо