Марий йылме: Синтаксический кыл-влак

Кызытсе марий йылмыште кок тӱрлӧ кылым ойырат: сочинительный да подчинительный. 

Сочинительный але (сочинений) кыл ушем мут я моло шотлымо ушем мут коклаште, тыгак интонаций дене лиеш.

Подчинительный але (подчинений) кыл тӱрлӧ падеж форман да почешмутан муткылыдышыште лиеш. Тидын годым тӱҥ да тӱҥ огыл мут-влак лийыт.

Сочинений кылын тӱрлӧ лиймыже.

Синтаксический кылан ужаш кокыт я утларак лийме могырым, синтаксический структурысо элемент-влак потенциальный чотышт могырым кок тӱрлӧ лиеш: виш да тӱчылтшӧ.

Тӱчылтшӧ кылан — тӱчылтшӧ структруа лиеш, виш сочинений синтаксический структура – виш структура лиеш.

Тӱчылтшӧ сочинительный кылан структурышто кок элемент кылдалтеш, мутлан, муткылдыш уровеньыште: Тиде вуйшимашым Савак вате огыл, а Тимошка возен (А.В.). Тыште Савак вате огыл, а Тимошка — тӱчылтшӧ структуран, ваштарешла шогышо.

Вес примерым ончалына, мутлан, Илыш нимо дечат шерге, а фронтышто улмо годым тудо шерге дечат шерге, сылне дечат сылне (Н.Л.).

Тӱчылтшӧ кыл ушем мут полшымо дене ышталтеш. Тучылтшӧ структурысо элемент-влак тӱрлӧ ушем мут полшымо дене кылдалтыт:

а) ваштарешлыше ушем мут-влак: а, но, да, туге гынат, и то, а то.

б) градационный ушем-влак: веле огыл… -ат, велат огыл… -ат , гына огыл…-ат, веле огыл…но… — ат.

в) вашла-таҥастарыше ушем мут: а.

Мутлан, Олыкым ик Немда колхозышто веле огыл, моло вереат тӧрлаш тӱҥалына (В.И.); Шулдыржо дене лупша, да каен огеш керт (к.м.);  Мый тыланет ӱшанем, но шекланыме нигунамат утым ок ыште.

Тӱчылтшӧ кыл ден подчинений кыл кок икгай койышышт дене икте-весе дек лишке шогат:

1) тӱчылтшӧ кыл денат, подчинений кыл денат – кок элемент дене кылдалтыт + кумшо элемент гын, кылдалтме йӧнат, ужаш-влак кокласе смысл отношений весе лиеш, мутлан,  Кӱчыкын, но раш  + каласаш шонымашым —- кӱчыкын, но раш – ушем мут дене кылдалтын, тидын годым сочинений кыл лиеш, раш каласаш – подчинений кыл, мут радам. Раш ойлаш – подчинений кыл, обстоятельственный отношений, Шонымашым ойлаш – подчинительный кыл, объектный отношений, Шонымашым раш – линейный отношений, грамматический отношений уке.

Тӱчылтшӧ структурат подчинительный синтаксический ушемыштат кылым каласен шогышо пале синтаксический кылын каласалтме йӧнжӧ могай-гынат ик компонент пелен лиеш. Шонымашым каласаш  синтаксический кылын каласалтме йонжӧ рашемдыше шонымашын ужашыште лиеш, мутлан, кӱчыкын, но раш – сочинений кылан, тӱчылтшӧ структуран.

Виш  синтаксический кылын шке ойыртем палыже уло:

1) тӱчылтшӧ структурышто кок компонент гына лиеш гын, виш структурышто – кум але утларак компонент ик структурыш чумыргат.

Мутлан, Ала контузийлан верч, ала осколко логалын сусыргымылан, ала эре кыралтмылан кӧра, Чемодановын вуйжо пуалаш тӱҥале (В.С.); Ала изи мардеж пуалеш, ала кугу мардеж пуалеш, ала ты могыр гыч пуалеш, ала ту могыр гыч пуалеш, Сергей тидым пален ок керт (Д.О.).

2) кылын каласалтме йонжӧ вес тӱрлӧ, тыгай ушем мут-влак полшымо дене чоҥалтеш:

а) ушышо ушем мут-влак: да, и, ны…ны, ни…ни;

б) ешарен ушышо ушем мут-влак: да эсогыл, да эше, да…да…да…;

в) ойырышо ушем мут-влак: я…я, то…то, ала…ала, але…але, теве…теве, тыгак;

г) частице: -ат.

Мутлан, Кид-йолыштымат, кап-кылыштымат сем почеш келшышын тарватылыт, йылгыжше паркет кӱвар ӱмбане я эркын, я писын каен колтат (А.Ю.). …Я эркын, я писын – муткылдыш, сочинительный кыл, я ушеммут дене кылдалтеш, виш структуран.

Виш ден тӱчылтшӧ кыл икте-весе деч ойыртемалт шогат. Виш кыл шотлымо интонаций полшымо денат ышталтеш. Мутлан, Сер ӱмбалнак шоген кодыт арамажат, тумыжат, шолыжат, куэжат (К.В.).

Подчинительный кылын тӱрлӧ  лиймыже.

Йылме шанчыште подчинительный кылын тӱрлӧ видшым ойырат: кылын ончылгоч шижтаралтше да шижтаралтдыме;

пале могырым ончылгоч предсказуемый/непредсказуемый;

обязательность/необязательность могырым;

вариаций могырым вариативный/вариативныйдыме;

ончылгоч шижтаралтше да шижтаралтдыме.

Мутлан, налына тыгай мут кылдышым, Куэн  вуйжо ужаргавуйжо – мут формым лудмеке, тудын родительный падежыште шогышо рашемдыше мут дене кылдалтмыжым шижына. Вуйжо — тӱҥ компонент, рашемдыше ужашым могай формышто шогымыжым ончылгоч шижтарен шога. Рашемдыше куэн мут формо адак гынат рашемдыше мутын формыжым ончылгоч шижтара. Рашемдыше мут – 3 лица лично-притяжательныйсуффикс лийын кертмым ончыкта.

Ончылгоч шижтаралдыме кыл годым компонентын формыжо (подчинительный синтаксический структурын ужашыже), рашемдыше ужашын формым шижтарен огеш керт, мутлан, ялыште кошташ, урем дене кошташ, теҥгече кошташ.

Куэн вуйжо, куэн вуй, куэ вуй — тӱрлын каласалтен ончыкталтеш, вариативный кыл.

Обязательный кыл – облигаторный кыл;

Обязательный огыл кыл – факультативный кыл.

Обязательный кыл тыгай годым лиеш, мутлан,  Суд ончык йытыра кап-кылан арун чийыше ӱдыр толын шогале (С.М.), Мом ӱдет, тудым тӱредат (к.м.).

Синтаксический тыгай ушемлаште тӱҥ да рашемдыше ужаш-влак коклаште улшо тыгай кылым обязательный кыл маныт.

Обязательный кыл годым рашемдыме ужаш пелен содержаний дене келшышын рашемдыше элемент лийшаш. Ойым вес семын чоҥаш гын, информативно тичмаш лиеш. Предложенийыште обязательный огыл кыл кучылталтеш. Тыгай мут кылдышыште йытыра кап-кылан да ӱдыр коклаште – обязательный огыл кыл шочеш.

Облигаторный кыл муткылдышын ужашыже-влак коклаште огыл. А сложный предложений ужаш-влак коклаште лиеш, мутлан, Кунам чонда вӱчкалта, тунам мийыза (Д.О.), Нургали шинча, кузе кудалаш кӱлеш (Н.Л.). Тӱҥ предложений ужашым умылаш (тунам мийза, Нургали шинча) придаточный ужаш кӱлешак, уке гын, предложений информативно тичмаш огыл лиеш.

Валерий Максимов,
филологий наука кандидат, доцент

Кидшер
Шонымашым ешараш