Марий ӱдырамашын тӱрлен сылнештарыме Сандалыкше

«Тӱран солыкым шаралын,
Кудалтет гын юзо имым,
Юмын ӱдырын пӧлекшым, —
Ончыкта тунамак вуйжо
Кава меҥгым – кугу рӱдым,
Кудын йыр пӧрдеш сандалык;
Шӧртньӧ шужо – Кече корным,
Тудын кӱшыл, кадыр вержым…»
(А.Спиридонов «Югорно»)

Илышын писын йогымо саманыште курымашлыкым шижаш, шинчымашым кумдаҥдаш полша марий ӱдырамашын ямле тӱр тӱняже. Кава гай кумда, теҥыз гай келге шонымашан ӱжвата (символ)-влак шкешотан сравоч дене петырналтын, тӱрлӧ вуйчиемыш але вургемыш тӱрлалтын, мыланна Марий сандалыкын илыш хрестоматийже семын кодыныт. Садлан уло кумылын тыге каласыме шуэш: тӱнямбалсе илыш тӱҥалтыш гычак марий ӱдырамашым шке шулдыр йымакше налше Юмынӱдырлан чап лийже!

Марий вургемлан моло калык семынак Тӱня пушеҥгын (Кава меҥгын) символикыже ик эн кӱлешан. Тиде – Сандалык нерген умылымашын йыжыҥже. Тӱня пушеҥгын укшлаже  кӱшкӧ кавашке (Юмо тӱняш) каят, вожшо – мланде йымаке (Вес тӱняш). Пушеҥгын йытырже (тӱҥжӧ) кава ден мландым уша да тидын годымак Ош тӱня кумдыкым  тема. Тыге илышлан негыз семын эн кӱлешан  ӱжвата-влак ончыкталтыт: кава – тиде оҥго, Юмо треугольник семын лудалтеш, мландыкумдык – ырес, квадрат да т.м.

Калык вургемым «кӱшыл», «покшел» да «ӱлыл» ужаш-влаклан  шеледыме семын сылнештарыме йӧн-влакат тыгак келыштаралтыныт. Вет айдемымат кум кутышлан шелаш лиеш: кӱшыл вер – уш-акыл дене темше, шонен моштышо, шинчымашым погышо  Вуй – Юмо тӱнян  ӱжватаже.  Ваче ден оҥ покшел ужаш улыт, айдемын ужмо-колмо тӱням, але ош тӱням ончыктат. Оҥ покшелне Шӱм верланен, тиде – йӧратымаш, чон шижмаш, кумыл памаш. Мӱшкыр – мландывалсе илыш, кочмо-йӱмӧ шумым, тукымвожым шуяш кӱлмӧ умылымашым ончыкта. Мӱшкыр йымал – тиде ӱлыл тӱня нерген  умылымаш. Айдеме йолжо дене ӱлнӧ, мландыште,  шога, садлан  урвалтыште ӱлыл ужаш ок ончыкталт. Тидыжым кажныже моткоч раш пален, шижын шога. Вот молан Тӱня пушеҥгым шымакш гай акрет вуйчием дене тыглайын гына таҥастараш шотлан ок тол. Тыште чылажымат вес семынрак, келгынрак ончыктымо. Садлан шурка, сорока, шымакш гай тошто вуйчием-влак радамыште нунын икгайлыкыштым кычалаш гын, утларак келшен толеш. Шымакшын кум ужашыже (сӧрастарыме – яра – сӧрастарыме) кумдык ден жап коклаште кӱварым ончыктат манын кертына, шонем.

Айдемын илыш вийжым кучышо Вуй (кӱшыл) ден Капшым (ӱлылжым) ойырышылан шӱӥ шотлалеш. Вет  «кӱшыл» гыч «ӱлылыш» шуйнышо корно  шӱӥ гоч кая, Юмо деч айдеме дек шуйна. Тыге лектеш: шӱй кок кумдыкын, кок тӱнян чекше улеш. Сандене тудо ӱшанлын аралалтшаш. (Физиологий могырым ончалаш гынат, мыняр шуко вӱргорно, айдемын шӱйжӧ гоч эртен, илышлан негызым ыштат). Тидлан кӧрак шымакшын ӱлыл ужашыже шинчаш перныше поян тӱр, йолва, окса, моло сылнештарыш дене пойдаралтын. Тыгодымак марий ӱдырамаш ончыл могыр шӱйжымат тӱрлӧ семын сылнештарен, петыра. Тӱҥ шотышто тыгай ӱзгар-влак йыргешке лийыныт. А йыргешке але оҥго калык тӱвыраште «кӱшыл» гыч «ӱлыкӧ» волшо корно ӱжватам ончыктен.

Лончылымо темыште ик йодыш поснак пӱсӧ: таче калык йӱлам шымлыше наукылан шымакш мутым рашемден,  чын умылтарымашым темлыман. Но тыгодым  икмыняр авторын темлыме семын «шыҥа» ден «шымавуч» мартежак  волен кайман огыл. Мыйын шонымаште, шымакш мутын кушеч лекмыжым тудым вуйыш келыштарен чиктыме йӧн умылтара. Вет  «пӱтыраш», «пунаш» мут-влакым ончыктышо глагол «шымаш» лач тиде радамыште лийын кертын, молан манаш гын,  шымакш дене марий ӱдырамаш пунен, пӱтырен шындыме ӱпым петырен.

Кажне калыкын илыш радамыштыже ӱпым петырыме йӱлаже уло. Мутлан, славян-влакын ӱдыр вуйчиемым ӱдырамашыныш вашталтыме йӱла сӱан годым ик эн тӱҥ лийын. Ӱдырлан ик пунем олмеш коктым пуненыт, тыге оръеҥым марлан кайыше ӱдырамашыш савыреныт. Кок пунемжым оҥгыш ушеныт да, вуй йыр пӱтыралын, ӱмбачынже вичкыж шовычым пидыныт, шовыч мучашыжым шӱӥ йыр пӱтыралын кылденыт. Молан манаш гын, акрет годсек ӱдырамашын ӱпшӧ  юзо виянлан шотлалтын.  Тошто марий илыш йӱлаштат ӱдырамашын марлан лекмыжым, у статусым налмыжым ончыктышо тыгаяк калык пале (фольклорысо метафор) лийын. Тудым вӱӥ пӱтырышӧ ава эртарен.

Иктешлен каласаш лиеш: кажне калыкын вургемже – тиде шылтенвозыктыш. Тушто айдеме нерген шифроватлен возымо увер аралалтеш: кушеч тудо, кушко толын але кая, могай тукым гыч, могай пашам ышта. Но тиде тӱжвалне кийыше увер гына. Вургем орнаментыште  келгынрак аралалтше уверат уло: кузе  Айдеме шочын, мо тыгай Илыш. Ты шотышто шинчымаш акрет годсек ик тукым гыч весыш куснен толын, а вашмут семын палдарыше символ-влакше тукым герб (тамка) семын ончыкталтыныт, аралтыш семынат лийыныт.

Жап эртыме семын марий вургемат вашталтеш, XIX-XX курымласе шымакш-влакат весемын толыт. Мутлан, кодшо курымышто сылне тӱрын верже иземеш,  нунын олмеш чиян полдыш-влак, шер, фабрикыште ыштыме тасма, тарай да т.м. тыглай сылнештарыме йӧныш савырнат.  ХХ курым мучашлан  шымакш пеш шагалже годым марий ӱдырамашын вуйжым леведын.  Тыге акрет ийготан вуйчием утларак да утларак тӱрлӧ  кугытан тоштерлашке кусна: «…Из далекого изгнанья иду к тебе на встречу я – в музей» (В.Бояринова).

Марий калыкын вургемжым сылнештарыше тӱрын мом ончыктымыжым умылаш манын, таче этнолог, культуролог, антрополог, историк, калык мастар-тӱрызӧ-влак да т.м. пырля чумыргышаш улыт. Мутлан, ме историй гыч палена, кузе шумер калыкын клинопись дене возен кодымо текстлажым, Египетысе тошто иероглифым да т.м. ХХ курымышто гына лудаш тӱҥалыныт. Меат «ушкал кочмо тӱран солыкнам» самырык тукымлан пӧртылтышаш улына.

Кызытеш марий кугезынан вургем шотшым умылтарыше негыз нерген ме тыгеракын ойлен кертына:

  1. Тӱнян шочмыжо да улмыжо нерген увер;
  2. Айдемын тӱняумылымашыже тичмашан да келге;
  3. Тӱня, Юмо, Сандалык дене кылым кучымо шотышто посна йӧн-влак улыт;
  4. Ӧрдыж да лишыл осал деч аралтышым да шке вий-куатым кугемдыме йӧным ыштен моштымаш.

Кажне марий  тӱр тиде кава деке нӧлталалтмаш,  марий ӱдырамашын кӧргыштыжӧ аралалтше юзо моторлык, тудын Юмынӱдыр гаяк улмыжым ончыктышо художественный манифест.

Г.Е. Шкалина,
культурологий доктор, профессор

Кидшер
Шонымашым ешараш