- Согласосваний.
- Управлений.
- Лӱман келыштырыдыме кыл.
- Примыканий.
Тиде кылын видше-влак подчинительный йон дене кылдалтше элемент-влак морфологический каласалтмаш шотыш налалтеш.
Кум тӱрлӧ кылым ойырат:
— примыканий;
— управлений;
— притяжений.
Проф. Алхо Алхониеми марий йылмыште конгруэнций кыл ойыртемалтеш манеш. Причастий дене каласатше рашемдыше ужашан подчинительный ушемын ушашла коклаште конгруэнций кылым ужеш, мутлан, ӱдырым лӱдшым да лӱдшым ӱдырым – согласований кыл манеш.
Проф. Эваа Кангасмаа-Минн лӱдшым ӱдырым шотан подчинительный ушемын ужашла коклаште кок посна объектым ужеш.
Тыгай бинарный конструкцийыште, мутлан, пӧртын вуйжо, кажне шымлызе шкешотан ойым луктеш. Мутлан, проф. Н.Т.Пенгитов, доц. В.Т.Тимофеева притяжений кыл маныт, проф. Еева Кангасмаа-Минн координаций кыл манеш, проф. Л.П.Васикова «Кызытсе марий йылме. Простой предложений синтаксис» книгаште тыгай ужашлаште Н.М.Терещенко семын – притяжательный келыштарыме кыл манеш.
Проф. Ю.В.Андуганов кызытсе марий йылмыште тыгай подчинительный морфолого-синтаксический кылын видше-влакым ойыра:
— конгруэнций (согласований);
— управлений;
— лӱман келыштарыдыме кыл;
— примыканий.
- Конгруэнций (согласований)
Мут кылдышысе келыштаралтмаш нерген мутым шымлыше-влак кокла гыч проф. Н.Т.Пенгитов луктеш: «Юл воктенысе финн да пермь йылмылаште согласований моткоч шуэн кучылталтеш (приложенийын падеж да числа дене келыштарымыже), примерат уке». Марий йылмыште палемдыме мутшо деч вара шогышыжла приложений саде мутын формыжым налеш, мутлан, Кӱжгӧ кок ӱплапкам, марий ӱдырын эн мотор поянлыкшым, тетла нимыняр ужашат ок логал (Ю.А.).
Почеш шогышо приложенийым палемдыме ужашын приложений палым веле огыл, чот палым налеш, мутлан, Ме, студент-влак, пуйто йыгыр шольо, икте шымыт, шымыт икте верч (Ю.Г.).
Марий йылмыште определений ден тудын палемдыме мутшо коклаште конгруэнций кылым ойыраш амал уло. Определений палемдыме мутшо деч шогышыжла, тӱрлӧ падеж палым налеш, мутлан,
— шкет чот родительный падеж – Ешын кажныжын пӧрт омсаже, комдык почмо уналан (В.Р.-Г.); але … айдемын моторын шинчаште;
— шкет чот винительный падеж – Мые порсыным чаплым куштем Чактарен йӱдйымач чапле йӱштым (Г.М.); Каче йӧратен гын ӱдырым чеверым (муро).
— шкет чот местный падеж — … Орваште кажныште.
Почеш шогышо палемдыме мут интонаций дене да возымо годым пунктуаций дене огеш ойыралт. Палемдыше мут палемдыме мутын формыжлан постпозицийыште улмо годым келыштаралтеш. Кызытсе йылмыште препозитивный определеният палемдыме мутшын формым налеш, мутлан,
— шкет чот винительный падеж – Тыгайракым почеламутым возыш Элексей тосем (В.К.); Просто мый ужнем сайракым илышнам (В.Р.-Г.).
Определительный палемдыме мут тончылно шогымо годым грамматический формым налынат, налдеат кертеш, икманаш, когруэнций кыл обязательный огыл. Тыгайракым почеламутым да сайракым илышнам олмеш тыгайрак почеламутым да сайрак илышнам манаш лиеш, палемдыме мут палемдыме деч вара шога гын, палемдыше мут палемдыме мутын формыжлан келыштаралтеш.
Конгруэнций кыл прономинальный (олмештыш мутан) шомак ушемын ужашла коклаште палдырна, мутлан,
| Мыйын шкемын | Мылам шканем |
| Тыйын шкендын | Тылат шканет |
| Тудын шкенжын | Тудлан шканже |
Конгруэнций кеч-могай форма могырым келыштаралтше шомак ушем ужаш-влак коклаште ойлыман. Пӧртын вуйжо шомак ушемын ужашла коклаште – конгруэнций, келыштаралмаш уло. Тӱҥ ужашын формыжо, рашемдыше ужаш родительный падеж лиеш. Рашемдыше ужашын формыжым палымек, палемдыме ужашын формыжым шижына, притяжательный суффикс лиеш, 3 лица, шкет чот.
Пӧртын вуйжо ужашла коклаште тыгай шке шотан синтаксический кылын ойыртемжым шотыш налын, конгруэнцийын – вашла келыштаралтмашым ойыраш лиеш.
Марий йылмыште тыгай согласованийым ойырат:
Синтаксический кылын направленийжым шотыш налын прогрессивный/регрессивный конгруэнций лиеш, мутлан, сайракым илышнам – регрессивный конгруэнций, тӱҥ шога вара, палемдыше мут – ончылно. Почеламутым сайракым – прогрессивный, тӱҥ мут ончыч шога, палемдыше мут вара шога.
Конгруэнций коклан тичмаш огыл лиеш. Тидын годым палемдыме компонентын формыжым палемдыше ужашыже тӱрыснек огеш нал, але коклан тидым ышташ стилистически кӱлешлык дене огеш лий, мутлан, поянлыкшым шкенжыным – кок мутшат винительный падеж формышто шогат, тыште абсолютный синоним лиеш: Садлан мланде поянлыкшым шкенжын пӧртылта, шарнен ончышо еҥжым, поянлыкшым шкенжын – кок мутшат винительный падеж формышто шога, но кокымшо компонент кучык форман лиеш.
Марий йылмыште конгруэнций кыл дене муткылдышын кӧргысӧ шомак-влак кылдалтыт, конгруэнций кылан ушемлаште палемдыше ужаш тӱҥ ужашын ончылнат, почешат шоген кертеш. «Палемдыше-палемдыме» отношениян ушемлаште, конгруэнций кыл обязательный огыл, но «палемдыме-палемдыше» отношениян ушемлаште – обязательный конгруэнций. Тӱрлӧ пале почеш шелалтыт:
— прогрессивный/регрессивный;
-тичмаш/тичмаш огыл;
-вашла келыштаралтме координаций.
- Управлений
1775 ийыште лекше «Сочинения принадлежащие к грамматике черемисского языка» книгаште управлений нерген мутым посна лукмо огыл, тушто южо глагол тыгай кыл дене ойышто кылдалтше рашемдыше мут деч мо формым йодмо шумлык автор воза: «винословный» (понудительный) залог нерген — «при оном залоге, лицо, которое производит в другом действии падеже именительного чрез которое действуется в дательном поставляется, например, маланем йуктӱктен серемашым.
А.Альбинский «Грамматикыште» (1837, Озаҥ) пытартыш главам пӱтынек кылдалт кучылталтмыштым лончыла (О словосочинении). «Словосочинение – это часть грамматики, которое вмещает правило управления одной части речи в другую, или зависимости одной от другой в языке»
Лӱм мут дене пале мут, глагол пелен падеж форман мут, почеш мутан сочетаний шоген кертме нерген воза: Инанем, пуэм, кумалам – дательный падежыште шогышо лӱм мутым ушештара. Винительный падеж формысо мут-влак шидешкем, мускулем глагол дене кучылталтыт манеш. Ойгырем глагол тыгай мут-влакым йодеш: тидлан, тудын верч.
Ф.Васильев шке «Пособийыште» глаголын тӱрлӧ падежыште шогышо лӱм да почеш мутан сочетаний дене каласалтше рашемдыше мут-влак дене кылдалт кучылталтме нерген каласа гынат, управлений шомак уке.
Октябрь революций деч вара посна статья веле лиеш.
Икымше определений Андреев, Смирнов, Иванов 1939 ийыште веле пуат: «Подчинятлыше мут подчинятлалтше мутым определённый падежыш шындаш йодеш гын, предложенийысе мутын тыгай кылдалтмышт управлений лиеш».
М.П.Чхаидзе 1941 ийыште лекше «Синтаксис лугово-восточного марийского языка» книгаште воза: «Марий йылмыште поснак чӱчкыдын глагол пеленсе управлений кучылталтеш, сказуемый – вияш дополнений дене каласалтеш, мутлан, имым нальым, рашемдыше мутшо вашталтде кодеш».
В.М.Васильев «Ойышто мутын формыжым глагол веле огыл, лӱман огыл ужашат виктарен кертеш, садлан глаголын управлений деч посна лӱм мутан да пале мутан управленийым ойырат» , — манеш. Тӱҥ мутын лексико-грамматический палыж почеш В.М.Васильев марий йылмыште кум тӱрлӧ управленийым ойыра:
I Лӱм мут пеленсе Тӱҥ мут — лӱм мут дене каласалтеш, предложенийышт подлежащий, дополнений, умландарыше член лиеш.
II Пале мут пеленсе Тӱҥ мут – пале мут дене каласалтеш, предложенийыште сказуемый лиеш, мутлан, Мемнан колхоз киндылан ток.
III Глагол пеленсе
(В.М.Васильев Управление слов в марийском языке// Некоторые вопросы языкознания, Козьмодемьянск, 1948).
Н.Т.Пенгитов «Особенности словосочетания в русском и марийском языках // Марий йылме учебникыште тыге манеш: «Управлений годым рашемдыше мут могай-гынат падеж формышто але почешмут дене пырля каласалтеш».
М.П.Чхаидзе «Вопросы о категории глагольного управления» статьяште тыге манеш: «Управлений годым подчинений кылым кучышо-влак кокла гыч рашемдыше ужашыже косвенный падежыште шога але почешмут дене пырля каласалтеш».
Кызытсе марий йылмыште управлений кылан шомак ушемыште тӱҥ ужашын каласалтмыж почеш управлений лиеш:
— глаголан, мутлан, колым кучаш, туныктышылан тунемаш;
— лӱм мутан, мутлан, депутатлан сайлымаш, газ дене пайдаланымаш;
— пале мутан, мутлан, чодыралан поян, тарай гай йошкарге, мыйын тӱсан, нимо деч шерге;
— чот мутан, мутлан, ӱмырлан первый гана;
— причастиян, мутлан, кабинетеш кодшо;
— наречиян, мутлан, моло деч сайын.
Рашемдыше ужашын формыж дене шелалтеш:
а) падежан – управлений кыл дене глагол але уло/уке мутла дене каласалтше тӱҥ ужаш.
Рашемдыше ужашын родительный падежыште шогымо годым управлений дене кылдалтше тӱҥ ужашыже глагол/деепричастий уло/уке дене каласалтеш. Молгунам тӱҥ ужаш да родительный падежыште шогышо рашемдыше ужаш коклаште управлений огеш лий.
— дательный падеж, мутлан, Веруш ачажлан тырмалаш полша.
— винительный падеж, мутлан, Прокой вате шешке, тый вынерымат куышыч дыр?
— сравнительный падеж, мутлан, Пылла коеш, пирыла урмыжеш.
— совместный падеж, мутлан, тувырге-моге нӧраш.
— местный падеж, мутлан, пӧртыштӧ коеш.
— направительный падеж, мутлан, Тиде курык Куэрялышкына нӧлталт эрта.
— отделительный падеж, мутлан, пӧртончыч волыш.
Коклан ойышто глагол падеж палан 2-3 лӱм дене кылдадт шоген кертеш, мутлан, Но кузе тидым Сергейлан каласаш?!
б) почеш мутан:
рашемдыше ужаш ончыктен кертеш:
— обстоятельственный значениян:
1) действийын эртыме вержым, мутлан, Епрем Веруш деран кодаш тӧчен, Тер лишке ида тол.
2) действийын тӱҥалме вержым, мутлан, Чарла гыч куржыныт ыле.
3) действийын лийме жапшым, мутлан, Шошо ага ваштареш Веруш Эчанлан письмам возен.
4) действийын молан кӧра, мо гыч ыштымыжым, мутлан, Эчан нойымылан кӧра чот мален колтен.
5) действийын мыняр виса лиймыжым, мутлан, Кыдал даҥыт пурен шогале.
— объектный значениян, мутлан, Йыван ял илыш нерген шуко ойлыш, Эчан Андрий Йыван дене ӧндалалте, Олым дене леведме.
Управлений годым тыгай синтаксический отношений лиеш:
— объектный, мутлан, Шкетан нерген ом керт ласкан кутырен.
— субъектный, мутлан, Рвезе-влакын шаланен пытымекышт.
— обстоятельственный, мутлан, Купеште окнашке ончен илалше ӱдырамаш шинча.
— определительный, мутлан, Окябрьлан моктеммуро.
Общий синтаксический кылын видше дене определений лиеш:
| обязательный | обязательный огыл |
| Таче толмашешем чесым ямдыле | Чӱчка вуй тураште турий |
Тыгак управлений виян да лушкыдо лиеш.
Виян управлений годым тӱҥ ужаш переходный глагол лиеш + рашемдыше ужаш винительный падежыште шогышо лӱм мут, мутлан, корным вончаш, пуым пӱчкаш.
Лушкыдо управлений годым рашемдыше ужаш моло падеж формышто але почеш мутан сочетаний дене каласалтеш, мутлан, туныктышылан ышташ, урем дене ошкылаш.
Управленийын тӱҥ палыжлан теве шотлалтеш:
1) рашемдыше ужашын косвенный падежыште шогымыжым, почеш мутан сочетаний дене каласалтмыжым шотлыман;
2) тӱҥ мутын морфолого-синтаксический палыжым налын, управелний лиеш:
а) лӱм мутан;
б) пале мутан;
в) чот мутан;
г) причастиян;
д) наречиян;
е) глаголан;
з) рашемдыше ужашын каласалтмыж почеш але формым шотыш налын управлений лиеш: — почеш мутан;
-падежан.
4) синтаксический отношенийым шотыш налын управлений лиеш:
— определительный;
— объектный;
— субъектный;
-обстоятельственный.
5) управлений тыгак виян да лушкыдо лиеш.
6) управлений обязательный да обязательный огыл лиеш.
- Лӱман келыштарыдыме кыл.
Лӱман келыштарыдме кыл годым рашемдыше именительный падеж лӱман ойлымаш ужаш дене каласалтеш да шке формыжым вашталтыде, тӱҥ мут дене кылдалтеш, мутлан, мераҥ кыша, йӱран игече, кум эрге.
Тидын годым тӱҥ мут вашталтше лӱм мут, пале мут, тыгак олмештыш мут лиеш, мутлан, мераҥ кышан, мераҥ кышалан, тыгай чеверым.
Лӱман келыштарыдыме кыл годым синтаксический йӧнжӧ — лӱман кыл (тӱҥ мутшат, рашемдышыжат лӱман ойлымаш ужаш лиеш).
Келыштарыдыме кыл молан маналтеш, йодышлан тыге вашмутым пуаш лиеш — тӱҥ мут падеж да числа дене вашталтме годым рашемдыше мутшо вашталтде кодеш.
Тиде кыл годым муткылдыш-влак коклаште атрибутивный смысловой отношений лиеш.
- Примыканий.
Примыканий годым рашемдыше мут вашталдыме ойлымаш ужаш лиеш, мутлан, инфинитив, деепричастий, наречий.
Тиде кыл годым тӱҥ мут глагол, причастий, деепричастий, наречий, пале мут лийын кертеш, мутлан, толшыла ончалаш, кеҥежым йӱштылаш, утларак сай.
Примыканий годым обстоятельственный смысловой отношений лиеш.
Валерий Максимов,
филологий наука кандидат, доцент