Светлана Эсаулован лирикыже…

Кажне еҥ тиде тӱняш могай гынат сомылым шукташ толеш, маныт. Икте шанче пашаште, весе творчествыште шке ойыртемалтше йӱкшым кычалеш, кумшылан эн шерге еш пиал. Кӧ гын поян илышлан кумал ила, весе пашаште чолгалыкым ончыкта, кумылым тиддене савыра, тыге шке йырже порылыкым шара. Южыштлан садак: кече эртат, йӧра веле. Тыге шол: могай айдеме, тугай илыш умылымаш.
Поэт гын илыш кутышым шке висаж дене виса, шӱм-чон гоч чылажымат колта, шижмашыж дене южгунамже ӧрыктаренат сеҥа. Чучеш, пуйто Юмыжак нунын гоч шке шонымыжым намиен шога, Сандалык йӱк нунын йӱкыш ушна. А поэтесса эшежым ӱдырамаш шинча дене ужын акла, шижмашыж дене сымыстара.
Тидымак Светлана Эсаулован мурпашаж гочат ужаш лиеш. «Шинчашкет ом ончо сулыкан». Тыге лӱмден почеламут аршаш ден шарнымаш-влакым чумырымо пашам шуктышо Светланан йолташ-коллегыже В. Изилянова 2014 ийыште савыктыме сборникым. Вуймут моткоч келшыше да «ойлышо». Поэтесса тӱням почылтшо шинча дене ончен-аклен.ЭсауловаПален тудо шканже акым, аклен моштен эн лишыл еҥым, таҥым, пелашым, пошкудым, шочмо калыкшым. Йӧратен Марий элым, шочмо мландым, Торъял кундемжым, лишыл вер-шорым, чумыр тӱням. Каласен кертын тура шомакым, чон гыч луктын ныжыл семым, шинчашке ончен кертын туран да ныжылгын.  Шинчашкет манмыжымат кумдан умылыман. Автор тиде шомакыш келге шижмашым шыҥдарен: айдеме шинча, калык ужмаш, тӱня ончалтыш, Юмын ак.
«Ойленыт…» почеламутыштыжо тудо тыге иктешла: «Пиал – йӱлаш, у корным кычалаш, йӱлалше шӱм сескемым пӧлеклаш». Йӱлен шӱм-чон дене, кычалын корным, шкенжын йолгорным, шочмо калыкшылан пӧлеклен коден йӱлышӧ шӱм шомак аршашым. Тиде почаламутшымак шергалаш гын, пале: автор эре кычалме корнышто лийын, шке шомакан, шкем тергыше, такыртыме корно дене ошкылын огыл. Почеламут диалог семын чоgалтын. Лирический герой чылажымат шке гыч терген шоген: изиж годымак кид-йол сусыргымо дечат лӱдын огыл, тура сер да келге вӱдат тудлан лӱдыкшӧ лийын огыл, купшат, кугу чодыражат тудым шкеж деке шупшын:

Ялт какарген пытен изи кидем.
У тувырем, мо лийыч, мом ыштем?
Изи ойгем пыл лапчыкла эртен,
Моткочак писын шинчавӱд кошкен…

Тыге герой илышым умылаш тунемын: «оргаж гай йодышлан вашештен». Кушкын шумекыже, иктым пеgгыдын пален:

Садлан ом лӱд келесыр йодыш деч,
Ом мале йӱдымат, вашмут лекмеш».

Тевыс тыгай койышан лирический герой, тидымак каласаш лиеш автор нергенат. Налаш теве эше ик мурсаскажым. Тудо «Ужар чия ден чиялтем кӱварым…» маналтеш. Герой пӧрт кӱварым чонлан келшыше чия дене чиялтен, йолжат пуйто шаршудыш тошкалеш. Тидыже илалше пошкудылан келшен огыл: вет кӱварым ужар чияш чиялтыше уке, молан манаш гын тыгайым тудо тымарте ужын огыл. Тиде почеламутат диалог формо дене сералтын. Икымшыштыже кутырышо семын иктешлыше «ойленыт» шомак лийын гын, тыште – пошкудо тулаче. Автор тиде сӱрет гоч кугу иктешлымашыш лектеш: «Пеледыш семын кумылет пеледше! Ит вашке кенета чыла орлаш» да ешара: «У шонымашым лӱдшӧ-влак коштат». Эрык шонышан, шке йӱкан да койышан айдеме гына тыге возен кертеш. Тиде шонышым почаш поэт тыглай быт сӱретым келыштара, тудлан келшыше лексикым (шер темын, шинчажым карыш, каенак мо ушет, ончал-я, ой, шӱжаржат) да синтаксисым кучылтеш (риторический йодыш, восклицаний, обращений, повтор).
Эше поэзий корныш шогалме пагытыштыжак С. Эсаулова шкет пеледышын образше гоч («Патырлык») айдемын йӧсылык ваштареш талын шогымыжым ончыктен: писе мардежат лупша тудым, пуракшат ситышын логалеш, туге гынат, пеледыш, «утыр веле ныжыл тӱсым налын, сылнылыкым йӱр вашеш погет». Шижалтеш авторын пеҥгыдылыкше, неле-йӧсым чытен лекташ вий кушмыжо, шканже гына ӱшанымыже.
«Кинде-шинчал» (1982) тушка сборникыш, «Кидшер» (1991) книгаш пурышо почеламутшо-влак тӱрлӧ тӱсан улыт, тӱрлӧ темылан возалтыныт. Налаш сар нерген возымыжым. Тиде темым С. Эсаулова моткоч оҥай почеш. «Пеҥгыде ваче» почеламутым сар корным эртыше Е. М. Бастракова лӱмеш возен. Тудо кум ужаш гыч шога. Икымшыште марий тувырым тӱрлымӧ нерген сӱрет шочеш: ош вынереш тӱр пеледеш, тудо ныжыл, сӧрал, эҥер чинчан, ал пеледышан. Автор тыгай иктешлымашым ышта:

Сӧралын тыге чеверешт,
Пуйто пагыт тӱрет пеледеш.
Ӱжара шӱртӧ ден
Вачӱмбалым тӱрлет,
Илыш корным коден тувыреш».

Кокымшо ужаш икымшылан антитеза семын йоҥга: эл кава ӱжарам шем чия да тӱтан шупшын налыт, шикшан сар корно ӱдыр вачыш возеш: «сар тӱтан гоч салтакым луктеш». А пайремлан ямдылыме мотор тувыр шондыкыш возын кодын, омеш гына ынде конча тудо. Автор шагал шомак дене кумда ойым савыралеш: «Шийын-шӧртньын йӱла Мӧҥгӧ вел эҥерет, Днепр олык ден сар ошкылеш». Нӧргӧ вачыш возын неле сомыл, чытен лектын шуко неле-йӧсым самырык ӱдырамаш, эн шерге лийын тудлан шочмо вер-шӧр, совет мланде, тидлан, уло вийым пыштен, тулан сар корным эртен героиня. Пытартыш ужаш 8 корно гыч шога, тудо почеламутын тӱҥ шонымашыжым почеш:

Тувыреш шӱдыр гае
Вӱлшетым пыштем –
Огеш нал тудым
Кид гычем сар.

Почеламут колча обрамлений семын чоҥалтын.
Вес муторлаҥгыже «Сар годсо йоча» лӱман. Тудо сар жапысе йоча-влакын паша подвигышт нерген. Тиде темым почаш манын, автор тыгай мут-образ-влаклан эҥерта: ал кече (тудым кинде сукыр дене таҥастарыме), савуш (сеҥымаш пайремын озаже). Чынак, йочалан тунам пеш вашке кушкаш пернен: вучен пасу паша, сар тул йӱлен шинчаште, мондалтын пагарын йодмыжо. Автор ваштарешла шогалтыме йӧным (кинде сукыр – изи пултыш падыраш), таҥастарымашым (омо семын, салтак гай, кинде сукыр гай, кинде гай, сагусшо гай) кучылтын, гиперболылан эҥертен (чыла эл нелытым висаш пуалте). Почеламут келге драматизм шӱлышан, эпический тӱсан. Сар жапысе икшыве-влакын куанышт, йӧсылыкышт, тунемаш тыршымышт, эллан пайдам кондымышт – чылажат изи текст кӧргыш шыҥен. Кӱчыкын да рашын автор палемден: тунамсе йоча тачысе жапыште сеҥымаш пайремыште салтак-ветеран дене тӧр шогышаш, тудын пашаже кӱкшын аклалтшаш.
Сар темым поэтесса сылнымут деталь-влак гоч почаш кумылан. Налаш теве «Поро кыша» почеламутшым. Тушто сар жапысе марий ӱдырамаш-влакын паша подвигыштым чолга марий бригадир ӱдырын образше гоч почмо. Самырык ӱдырым шарнаш кодын тудын шондыкысо вургемже да шынден кодымо куэрже. Тувыр-шовыржат шышталге тӱсым налын, шопке шондыкшат пурак ден вӱдылалтын. Жап шкенжым налде ок код. Тидын нерген тыгай деталь ойла: Таче тушто (шондыкышто – Г.Б.) ила Пуйто тошто мардеж. Лирический геройын кокаже моло семынак мотор марий вургемым тӱрлен, ончыкылыклан шапашлен, ӱдырсийыште лийын, олыкышто шудым солен. Тиде ынде шарнымашыште гына кодын. Шонымашым сӧрастараш автор тыгай муторлаҥге-влакым кучылтеш: толкын куэ порсыным вӱчка, парчала ӱмбач пӧрдын ал кече кӱза, ош куэр ужар ӱштым рудалын рӱза.
Ава нергенат поэтесса шке семынже воза. Налаш «Пеледалтын тӱня» почеламутшым. Тудо кок ужаш гыч шога. Икымшыште поэт пеледалтше мотор тӱнян образшым почеш, тудо шӱдӧ тӱсан (мӱян олык, тӱрлеман ош тувыр, чевер снеге, снегыште йолгыжшо кече, тудо йолгыжеш-йӱштылеш), тӱрлӧ сӱретан: аваж почеш изи презе олыкыш вашка, серыште колызо шинча, Немда толкынжым покта, сер воктене ава снегым пога. Мучашлан автор иктешлымашыш лектеш:

Пеледеш тек кеҥеж
Ава чонышто йӱштӧ чал телым,
Вет ава чонжымат
Снеге семын йочажлан пуа.

Антитеза йӧн (кеҥеж сӱрет да йӱштӧ теле) авторлан келге шонымашыш лекташ полша да калыкмут семын (ава чон икшыве пелен, икшыве чон – кӱ пелен) йоҥгалтше шонышыш вончыктара: геройнат кычалеш «олык снегыла мутым, сӧралым», «но ужаргым йочала муэш». Чынак, йоча годсо шарнымаш гоч поэт иктешлыме ойым луктеш.
«Камвозын кӱ ӱмбак…» почеламутышто мифологий сӱретлан эҥертыме (тичмаш тылзе, тулык ӱдырым чаманен, шкеж деке нӧлталын). Ава нерген возымо тиде мурорлаҥге философий шонышлан: ава чон порылыкшым курым мучкылан пайла гын, осал шонышан еҥ кӱсен тич кӱм тылат шапашла, тудыжо чоным тынар чот сусырта: Кушкедын оҥым, пуйто кӱ копаш лектеш. Почеламутышто кӱн образше кок семантикан. Тӱҥалтыш корнылаште ужына: лирический герой кӱ ӱмбак камвозын да йолжым сусыртен, ава ныжыл шомакше ден эмлен, пуал колтен да чон падырашыжлан йомакым ойлен. Пытартыш ужашыште кӱн образше чылт вес тӱсан: шолып кӱ (осал шомак, паша). Кап сусыр да чон сусыр, ава да тӱняжым мондышо осал айдеме умылымаш-влак текстын рӱдыжӧ лийыт.
Йӧратымаш теме – курымашлык. С. Эсаулован лирикыштыжат тудо йошкар шӱртӧ семын шуйналтеш. Каласыман, тиде темым автор тӱрлӧ семын почеш, тӱрлӧ шӧрын гоч. «Улат кеч пелен» почеламутын чоҥалтме йӧнжӧ – йодышан ой да тудлан иктешлымаш. «Молан»манме йодыш текстыште 4 гана йоҥга, тудо тыгай глагол-влак дене кылдалтын: пеледышым поген отыл, мурым колын отыл, ойганен ончымым ужын отыл. Пытартышыже теле йӱд дене кылдалтын, тудо гына чыла ойгым, куаным герой дене пайлен. Молан пелен лийше еҥ тидым ыштен огыл? А лирический геройын чоныштыжо пале кодын келге:
Чон веле тулото гай
Йӱлыш да йӧрыш…
Тыге кок лишыл еҥ икте-весе деч торла, ваш умылымым чарна. Тиде шонымашым вияҥдаш поэт теле сӱрет дене кылдалтше образ-влакым кучылтеш (коклаште лумаҥше пасу-влак, поран деч варасе тымык, ияҥше окнаште ӱжара оҥан кайык, тӱням шоҥалше ош шовырын велыж). Тыге иктешлымашыш корным ышта да каласа:

Илышат чинче семын пиалым
Тылат иктаж кечын тӱргоч опталеш.

«Чевер шопке лышташым тый муат гын…» почеламутат оҥай, шӱлык кумылан, ассоциацийлан поян. Тыге, лирический героиня чевер лышташ, мутын велалтше тулжо ой-влаклан ваштареш ош пыстыл, ош комбо, лум пырче образ-влакым шында. Да тыгай иктешлымаш корным шуя:

Ок чуч мо: ӱдырын чиктыдыме тувыр
Йӱла ош лумла тыйын ӱмбалнет?

Поэтын возымаштыже чӱчкыдын марий тувыр, шовыр, тӱрлеман шовыч, вургем дене кылдалтше деталь-влакым муаш лиеш, нуно сакральный функцийым шуктен шогат, лирикыжлан интимный да национальный тӱсым пуат.
Светлана Эсаулован лирический героиняже ик тӱсан, шӧрынан огыл. Теве «Тыйын шинчат» почеламутышто тудо ӧрмалгыше, мут чолгалыкым йомдарыше. Амалже: йӧратыме еҥ, тудын эн тулан кандывуй гай канде шинчаже. Тыгай ончалтышыште уржа пасу, тале мардеж, кече, юж, шӱм гыч лекше муро сӱретлалтеш.
«Лӱҥгалтыш» почеламутысо лирический героиня шошо толмылан, пӱртӱс ылыжмылан куанен, эшежым – лӱҥгалтыш пелен улшо рвезылан. Илышыжат тудлан тымык эр гае чучеш, шкежат пуйто йӱксӧ семын пич каваш чоҥешта, шӱдыр деке эҥерташ ямде. Почеламутым шарнымаш семын возымо. Тидын нерген «толын огыл эше шӱмыш покшым», «нигунам тый ушем гыч от лек», «йӧраталыт – агурыш тӧршталыт» ой-влак ойлат. «Лӱҥгалтыш» мутшымат кумдан умылыман. Ик семынже, кугечылан лӱмын ыштыме наста, вес могырым – йӧратымаш кумылым, чон дене лӱҥгалтмым иктешлыше образ.
С. Эсаулован возымаштыже эше ик ойыртемым палемдыде ок лий: тиде ача-аваже, шольыжо, кокаже, туныктышыжо нерген ушештарен кодымаш. Почеламут текстлаште нуно южо вере действийыште ончыкталтыт, южгунамже диалог гоч почылтыт, каласалт кодыт. Автор шкеже лирический герой семын ончычсым шарналта. Тидыжым биографий элемент манаш келша. Ончалына «Апшаткудо» лӱман серымыжым. Лирический геройын ачаже апшатлан пашам ышта, тудо пагалыме еҥ, уста мастар, пашажым чон пуэн ышта, калыкым куандара. Апшаткудыжат симфонийла мура гына. Икымше ужаш романтике пафосан, вара кумыл вашталтеш – шӱлык шоныш шочеш, молан манаш гын, апшаткудат петырналтын, кызыт олмыжо гына кодын, тушто чока ужар шудо кушкын шогалын. Кумшо ужашыште шоныш вес могырыш лупшалтеш, герой поэзий да тудым шочыктышо поэт нерген мутым луктеш:

Мыят шке стихемын апшатше улам.
Пӱжвӱдым тыштат ӱштылаш от ярсе гын,
Шыргыктен лектеш корнышко йытыра шомак».

Поэтессан «Йошкар книгашке пуртыза йӧратымашым» почеламутын вуймутшак мо нерген возымым вигак шижтара. Тиде мурсаскам, мыйын шонымаште, кажне самырык марий еg наизусть палышаш, тудо хрестоматийный лийшаш. Колча йӧн дене возымо почеламутышто «аралыза» манын йодмаш 5 гана каласалтын. Тиде арам огыл. Автор иян мардеж, аяр тул деч аралаш ӱжеш. Нунылан ваштарешла шынден, йӧратымашым памашшинча, шыма лышташ, чон муро, нӧргӧ кушкыл дене таҥастара да манеш:

Уке осалже тудын да титакше,
Уке чоялыкше, уке пырчат шояже.
Текстын чоҥымо тӱҥ йӧн – уэш-пачаш каласымаш.

С. Эсаулован «Ӱдырамаш» почеламутшо ӱдырамашын койыш тӱняжым вошт ончыкта. Тудым обращений семын возымо. Ӱдырамашым пӧръеҥлан умылаш куштылго огыл, тудо пеш вашке вашталт кертеш, чыла сеҥа, чыла мошта: стакан вӱдеш тӱтаным тарвата, аҥыртарен руштыктара, черле чоныш эмым пышта, тунамак товар денат руал пуэн кертеш. Автор арам огыл антитеза йӧным кучылтеш да манеш:

Ах, ӱдырамаш,
Мучашдыме Сандалык!
Моторын койынак, ушан улат.
Ия гае лият,
Ну мо, уда мо?..
Вет савырнетыс поро юмышкат.

Ӱдырамашын кок шӧрынан койышыж нерген каласаш манын, автор тӱрлӧ тропым кучылтеш: йорга мардеж модеш, йӱла шинчат, мӱй тӱрвӧ семын да м. Чынжымак, ӱдырамаш тӱня нерген тыге почылтын ӱдырамаш поэт гына каласен кертеш. «Шкет ӱдырамашлан» почеламут драматизм шӱлышан. Йӧратымаш чоным коден кая гын, тудо пустаҥеш, тушто йӱштӧ ир мардеж гына илана: «А чон – яра пусак, чылт лукмо ӱштын…».
«Тый дечет посна…» мут аршаш нерген поснак палемдыме шуэш. Героиньялан суртет сурт огыл, тудо идым, кече ок шыргыж, ок воло кечыйол тӱняшке, шкежат шке огыл, а йомшо турня, шӱдырат ок кой, йӱр омым кӱрлеш, чыла ужарге когарга, йӱла, шемемеш, ныжыл шомакат неле комыляш савырна, шӱмат шала пасугапкала кыра, суртат йомеш тунам, кунам пелен йӧратыме айдеме ок лий. «Тый дечет посна» ой текстыште 6 гана каласалтеш, автор градаций йонлан эҥерта. Лексикыжым ончалаш гын, тудо кок стихий дене кылдалтын. Тиде сурт, идым, окна, пасугапка. Икманаш, оралте дене кылдалтше мут-влак. Нуно иктешыже пырдыжым, чекым ончыктат. Весыже – пӱртӱс йогын дене кылдалтше образ-влак: мардеж, кече, кечыйол, кава, шӱдыр, ужарге кумдык. Нунышт эрык, кӱкшыт умылымашым почыт. Нунын коклаште – йомшо сур турня. Тыге автор тӱҥ шонымашыжым пачаш-пачаш каласыме ой гоч вигак луктын каласа, йӧратымаш илышыште рӱдӧ верым налеш манын ӱшандара.
Самырык пагыт романтике шӱлышан, рвезееҥ илыш деч моторлыкым, яндарлыкым вуча, ончыкылыклан ӱшана. Тидын нерген «Шӱдыр велме годым» почеламутышто лудаш лиеш. Тудымат диалог йӧн полшымо дене чоҥымо. Автор вучыдымо мотор мут-образ-влаклан эҥерта: гармонь шӱм, шӱдыр аршаш, муро аршашым чикташ, погаш шӱдырым, шӱдырын йӱлышӧ тӱс, муро капка, кече эҥыж вӱдым куэрлан йӱкта, сем мут шӱшерым ронча.
Пӱртӱс лирикыжат шкешотан, образ-влаклан поян. «Идалык мучко» почеламутышто автор эҥерын образшым тӱҥыш луктеш. Тудлан ваштареш каван образше лиеш. Иктыже кӱшнӧ, весыже ӱлнӧ. Нуным турня-влакын образышт икте-весе деке лишемда. Автор шыже, теле да шошо пагытыште нуным эскера. Тыгай мут-образ-влакым кучылтеш: вӱдпорсын ярым лойгалтеш, эҥер толкын сер дене модеш, чора гай канде иян йӱштӧ уна толеш, талгыде гай шошын оржаже, турня-влак чаҥ-кавам кырат, чоҥештат (турня-влак) лышташла койын. Изи гына текст, а мыняр образ, ойыпло шоныш тушто!
Пӱртӱс образ дене кылдалтше ятыр почеламутым ончыкташ лиеш. Нуно философский шӱлышан улыт. Теве «Полан» почеламутысо лирический герой изиж годсек поланын чевер тӱсшым куанен онча, молан тудым огыт пого манын азаплана, кугу лиймекше, пален налеш: тудын тул гай шерже умшам йӱлата. Тиде кончыш авторлан илыш нерген иктешлымашыш лекташ амал семын пуалтын:

Чевер тӱс чонлан – ласка тул ойып,
Кочештше кӧргым пален налмеш.

Кеҥеж пагытын шыже велыш тайнымыж нерген «Эртынеже кеҥеж» почеламут шочын. Ал кеҥеж тушто куржнеже, кудалта ужар шовыржым, куэ гын мондалт кодшо изи шовычшым камвозыкта, вет вашке «пызлын тул йырым-йыр ылыжшаш».
Пӱртӱс аралыме йодышат авторым тургыжландара. Кеҥеж шокшо кечын ола уремыште орланен шогышо писте-влак нерген возымым «Тымыкым те кондеда» почеламутышто ужына. Поэт тидым эпиграфыш луктын каласен, шонымашым контраст йӧн полшымо дене почын: ола – чодыра, шӱшпык – корак, кодеш – кая, тымык парча – кукшо укш. Йодыш почылтшо кодеш: Мом олмеш кодена? Поэт коракым бюрократ манеш. Моткоч сай келыштарен моштен ойсавыртышым.
Айдемылан эре чот шерге шочмо-кушмо вер, тудо чон шепка гаяк. Ӧрдыж кундемыште илен ончышылан марий шомакым колмыжак мом шога. С. Эсаулова шкежат тидым сайын пален, вет тудо икмыняр ий Марий Эл деч тораште илен. «Шочмо вел муро» почеламутышто тидыже раш коеш. Марий мурым колмек, лирический геройын чонжат чон олмыж гыч тӧршташ ямде:

Марий йылмын лывырге вийже
Шинчам вӱдыжта.

Светлана Эсаулован поэзийже – марий сылнымутым сӧрастарыше кончыш. Вет айдемын кӱкшытшым мыняр возымо дене огыл, кузе серыме дене аклат. Возен тудо шӱм гыч луктын, эҥертен йӧратыме поэт-влакын возымыштлан. Шижалтеш В. Бояринован, В. Колумбын возымо йогын гыч кошталме мут, образ, чоҥымо шот. Иктешлен каласаш гын, палемдыман теве могай ойыртемалтше пале-влакым. Поэтесса шарнымаш-влаклан эҥерта, тидыже вараже кугу иктешлымашыш вончаш амал семын лиеш. Ик илыш тат вес шонышыш вончаш кӱвар семын палдырна. Диалог йӧнлан эҥерта. Чӱчкыдынак колча формым кучылтеш, уэш-пачаш каласыме шомак, ой-влак почеламутлан ойыртемалтше тӱсым пуат, тӱҥжым палемдат. Возымаштыже эпиграф вашлиялтеш, тудо идей дене кылдалтеш. Антитеза – поэтын ик эн йӧратыме йӧнжӧ. Поэзийже ассоциацийлан поян. Чӱчкыдын вашлиялтше образ семын йӱксым, шӱшпыкым, мардежым, кавам, эҥерым палемдаш лиеш. Ал, ошо, чевер эпитет-влак шуко кучылталтыт.

 Галина Бояринова

Кидшер
Шонымашым ешараш