У книга – марийын эртыме корныжо нерген!

Йошкар-Олаште эше ик пайдале, чапле книга савыкталт лекте. Тиде – Озаҥ университетын профессоржо, морко марий Иван Николаевич Смирновын (1856–1904) «Черемисы. Историко-этнографический очеркше». Тыгаяк лҥман книга икымше гана 1889 ийыште ош тӱням ужын да тетла тудым нигунам угыч лукмо огыл ыле. Сандене ты савыктышым 125 ияш лӱмгечылан пӧлеклыме семын ончыман.
«Черемисы. Историко-этнографический очерк» книгам ямдылаш «Валентин Колумб лӱмеш рӱдер-тоштер» эше 2002 ийыштак пижын ыле. Но тӱрлӧ амаллан кӧра лудшын ты вучымо пиалан кечыже латкок ий шуйналте. Эше 2005 ийыштак Тӱнямбал финн-угор шымлызе-влакын X конгрессышт вашеш Марий университет дене пырля ямдыленна ыле, но савыкталт ыш керт – окса ыш сите. Вара адакат савыктен лукмо йодыш деке 2006 да 2009 ийлаште пӧртылна. Пиалже гына кажне гана ӧрдыжкӧ кораҥ кайыш.
Угыч ты сомыллан лӱмынак 2013 ийыште пижна да «Российын культурыжо» лӱмын ыштыме программыш проектым колтышна. Чумыр пашам «У вий» марий самырык ушем, «Марий ушем» да «ВийАр»–Рӱдер» ООО иквереш шуктышна. 125 ияш лӱмгече амал дене гына, очыни, тиде книгалан Москошто 120 тӱжем теҥге оксам ойыраш пунчалыныт. Тидлан ме Савыктыш да тӱшка коммуникаций кыл шотышто федерал Агентствылан кугу таум каласена. Но окса мемнан деке шыжым гына толын шуо, сандене «Черемисы» книганат кылме тылзе (ноябрь) мучаште гына савыкталте.
Книгам саемдаш манын, «Черемисы» очерк деч посна эше ятыр кӱлешан материалым кычал пуртышна. Мутлан, историй дене кылдалтше фото-влак да Иван Смирновын родо-тукымжо, илыш корныжо нерген шагал огыл материал ешаралте. Савыктыше-влаклан тыгак 100 тӱжем теҥге утла оксам кычал муашат ятыр куат кӱльӧ. Вет типографий сомыллан гына 220 тӱжем да ямдылыме вес сомыллан 10 тӱжем наре тӱлышаш улына ыле. Марий-влакын полшымышт дене кызыт тиде суммо ятырлан (пелыже утлалан) «петыралтын».
Черемисы+Икымше марий шанчызе-историк Иван Николаевич Смирновын XIX курымысо кугу пашажлан тауштен, ме марий историйын ятыр могыржым у семын пален налына. Тушто марий-влакын акрет илыме верышт, тӱрлӧ амаллан кӧра Ока эҥер сер гыч тӱҥалын, Виче ден Чолман эҥер-влакын ушнымо ӱлыл йогынышт марте шарлен илымышт, кусныл коштмышт да вияҥын, тыгак йомын толмышт нерген кумдан каласкалалтеш.
«Черемисы» книгаште тыгак марий этнографий, марий калыкым шымлыме йодыш да марий-влак нерген возымо ожнысо книга-влакланат кугу тӱткыш ойыралтеш.
Иктешлен каласаш гын, «Черемисы» – тиде ик могырым шанче шымлымаш, вес могырым – умылаш лийшын кумдан каласкалыше, куштылгын лудалтше историй книга.
И.Н. Смирновын чыла тукымжо, кугезыж гычак тӱҥалын, марий лийын. Тудын кочаже Андриян 1920 ийыште Моркышто ик эн ончыч школым почын. Ачаже Арын черкысе священник лийын. Александр изажат кугун тунемше улмаш да эше 16 ияшак шкешотан черемис-руш мутерым ямдылен.
Иван Николаевич Смирнов шкеж нерген нигуштат «черемис улам» манын ны калык ончылно ойлен огыл, ны документеш возен коден огыл гынат, илыш корныжо ончыкта – тудо тӱрыснек марий лийын. Шкеже тидым шылтен ашнен гынат, тудын пӱрымашыже да шанче сомылжо тидым ӱмылташ лийдымын почын пуа.
И.Н. Смирновын илыш корныштыжо да шанче пашаштыже ситыдымаш-влак лийыныт гынат, ученыйын аклаш лийдыме суап пашаже тидым тӱрыснек сула да касара. Вет тудо 49 ий гына илыме курымыштыжо родо-тукым калыкна-влак – черемеис (марий), вотяк (удмурт), пермяк (коми пермяк), мордва (эрзя, мокша) нерген ныл посна кугу шымлымаш книгам ямдылен да савыктен луктын. Эшеже книга серашлан кажне калыкше деке экспедицийым эртарен. Тыгайжым тудын деч ятыр ий варат иктат ыштен огыл. Да тидым тудо 1989–1895 ийласе кӱчык жапыште шуктен.
Чаманен гына каласаш кодеш: марий-влак нерген возымо ты книга 125 ий гычын гына угычын савыкталт лектеш. Тӧченыт савыкташ пижаш XX курым тӱҥалтыштат, но жап пуламыр тидым ышташ пуэн огыл. Мутлан, 1919 ийыште чуваш просветитель-историк Н.В. Никольский И.Н. Смирновын ныл монографийжыге савыктен лукмо нерген мутым тарватен. Но пуламыр жап тунам тидым ышташ йӧным петырен, варажат авырен-чараклен толын. Лач 2002 ийыште «Мордва» манме монографий гына Саранскыште савыкталтын.
Марий-влак Озаҥ университетын икымше да пытартыш (тетла марий кокла гыч лекше профессор тушто лийын огыл) марий профессоржын шымлыме пашажым йӧршынак шотыш налын огытыл манаш огеш лий. Жапше годым «Саман журналыштат, «Кугарня» газетыштат ужашын-ужашын марлаш кусарен савыктеныт. 2006 ий январь кыдалне тунамсе Марий мер Канашын да «Марий ушемын» тыршымыштлан кӧра Озаҥ университетын тоштерыштыже И.Н. Смирновын шочмыжлан 150 ий темме лӱмеш кугу мероприятий эртен. А эрлашыжым «Калык келшымаш» пӧртыштӧ 150 ийланак пӧлеклалтше шанче-практик конференций эртен. Тушко Марий Эл, Озаҥ, Одо кундем да Мордовий гыч шанчызе-влак погыненыт, докладым лудыныт, практический йодыш-влакым каҥашеныт, фильмым сниматленыт.
А таче тендан кидыштыда у савыктыш – «Чремеисы» книга. Тудо тендан истрий ончалтышдам да илыш умылымашдам ятырлан кумдаҥда манын ӱшанена.

Фотолаште: «Марий калыкын историй наследийже» проектын авторжо,
«Черемисы» книгаком (сӱретче Сергей Таныгин).
И.Н. Смиронвын шочмыжлан 150 ий темме лӱмеш конференций годым. Озаҥ ола, «Келшымаш пӧрт», 2006 ий 20 январь. Снимкыште (шола гыч пурлашке): Йошкар-Ола Юмынйӱла рӱдерым вуйлатыше Виталий Танаков, Оньыжа (тудак ты конференцийын организаторжо) Владимир Козлов, Озаҥ оласе марий-влакын национально-культурный автономийыштым вуйлатыше Анатолий Терентьев, Татарстан Республикын президентшын аппаратше гыч представитель Вячеслав Никифоров.

Автор: Лайд Шемйэр (Владимир Козлов),
«Черемисы» савыктышын шанче редакторжо,
«Марий ушем» мер организаций вуйверын еҥже
Материалым MariUver.info сайт гыч налме.

Кидшер
Шонымашым ешараш

  1. Александр Иванов

    Тиде книгам кушто налаш лиеш ыле гын?

    Ответить