Ош тӱняште шуко тӱрлӧ калык кокла гыч марий калыкын шке ойыртемалтше шотшо уло. Шкенжым пагалыше марий айдеме марий улмыжым жапла да шочшышт-влакланат тыгак туныктен шога. Моло калык дене таҥастарымаште марий пӱртӱсым Юмо дене тӧр ужеш да тудын лоҥгашкыже кумалаш лектеш.
Мландымбалнысе илыш — пӱртӱс илыш, тулын чыла ужашыже ваш пеҥгыдын кылдалтын. Мланде шке алже дене чыла илышым кучен шога. Кече шке алже дене мландымбалне илышым ырыктен шога. Садланак марий-влак кумалме годым, мландыш сукен, кече велыш вуйым сават.
Илышын тӱрлӧ пагытыштыже пӱртӱс калыклан ончылъеҥым шочыкта: шанчызе, ончыкылык илышым ужын моштышо, шнуй виян, Юмо дене кылым кучен моштышо да тулеч молат лийын кертыт.
Шнуй вий дене пойдаралтше айдеме калык коклаште кугу пагалымашым налеш. Эн пагалыме Шнуйлан, тудын вес тӱняшке кайымекыже, калык кумалаш тӱҥалеш. Тыгай Шнуйым Кугурак манат тӱҥалыт. Эрвел- йӱдвел марий-влак ожно годсек Кугурак шотеш Полемдрук Кугызам шотлат. Полемдрук — Поро Лемде Курык Кугыза. Касвел кундем марий-влак тудым Эр Кече маныт, а Угарман кундемысе марий-влак Ош Пондаш Кугураклан кумалыт.
Полемдрук Кугызалан эн тӱҥ кумалме верлан Киров областьын Кукарка кундемысе Чумбылат курык умбалне кумалмаш шотлалтеш. Кажне ийын июньышто тушто кугу кумалмаш эртаралтеш.
Кумалтышлан кӧргӧ чон дене ямдылалтмаш шуко кече ончыч тӱҥалеш. Осыгечын мончаш пурат, шыштым левыктен, ик сортам пӱтырат, кок вере парня дене нерым темдалман кум шере киндым (руашым огыт шукто, шинчалым огыт пыште) ямдылат, ший надырым мушкын, ош шовычыш пӱтыралыт (ешыште мыняр еҥ уло — тунар надыр), у солыкым але у шовычым вӱдылалын пыштат. Вольыкым наҥгаяш шонышо — вольыкым ямдылен шогалтышаш. Чиен каяшлан вургемым ямдылат. Чиен мийыме вургем ошалге але кечылан келшыше лийшаш — чара эрде да чара он койшаш огыл.
Сурт гычын лекме деч ончыч Юмылан пелештыман, ару чон дене каяш тарваныман. Вольык дене мийыше-влаклан ончылгоч лекман — эҥертен шуаш кулеш.
Кумалме верыш пурымо годым Курык Кугызалан вуйым савен пурыман, а кӧргыш пурымеке, калык дене ушнен, шыма койышан лийман. Могай йодыш лектеш гын, шаге воктене шогышо онаеҥ дечын умылаш кӱлеш. Кумалме радамым шот дене шуктымеке, таум ышташ мондыман огыл. Кумалме кумыл нӧлталтын шогыжо, а илыш корнышто Курык Кугызалан кугу вий-куатым пуэн шогыжо.
Ушештарем, тений 19 июньышто Виче кундемысе Советский районын Чумбылат курыкыштыжо кугу марий кумалтыш лиеш.
Материалым Вячеслав Мамаевын
«Марий юмын йӱла да пайрем-влак» книгаже почеш.