Марий йӱкан Урал мландыште

Урал мландыште йырваш сылне деч сылне пӱртӱс, ужар олык, кумда пасу, пич чодыра да курык-влак! Урал курык! Чылт йомак тӱняшке логалмыла чучеш. Лач тыгай тора вершӧрым марий калык ала-кунам ожно, осал тушман деч ешыжым арален кодаш манын, шке «пыжашыжлан» ойырен налын. Кудалына чылт курык лоҥга гоч, ик курыкым весе алмашта, тораште ик кӱкшака почеш весе коеш. Чыла тидым шке шинча дене ужаш кӱлеш!
Пошкырт кундемлан таум ыштен, 8 майыште «Шийгорнына» дене Урал мландыш тарванышна.
Шийгорно (1)Багыш кочан ялыштыже
Корнына Арти районысо Пагышал (Багышково) ялышке шуйналтын. Тынар кужу корным эртымек, палемдыме верыш миен шумылан ӱшанымылат ыш чуч. Мемнам ял покшелне, клуб воктене, «Ӱдыр сий» ансамбль поро кумылын, кинде-шинчал дене сылне марий мурым мурен вашлие.
«Ялна 1761 ийыште шочын. Пошкырт кундем Бирск велым толшо кум изак-шоляк: Багыш, Товак да Исанбай — шым теҥге оброклан башкир калык деч тысе мландым налыныт. Тышке тынеш пуртымо деч шылын толыныт улмаш. Тысе-влак изак-шолякым мландым куралаш, а нунышт вольыкым ашнаш туныктеныт. Чодырам кукленыт да Багыш ялым ыштеныт. Чимарий лийыныт, пӱртӱслан, мланде Авалан, чашкалан вуйым савеныт. Мемнан велне куэм чашка маныт. Чашкерлаште кумалтыш эртен. Ялнам тӱрлӧ семын: Багыш кугызайын ялже, Багыш манына, эше Пакшал, а рушлаже Багышково ойлат.
Ялын историйжым мый 28 ий ончыч шымлаш тӱҥалынам. Клубым вуйлаташ толмек, икте да весе деч, шоҥго коча-кова деч йодыштынам. Тӱрлӧ семын ойлат, ойлымыштым тетрадеш чумыренам, южышт шке возен конденыт. Тыге книгалан ситыше материал погынен. У тукымлан манын, кунам-гынат книгам савыктен луктына, шонем. Археолог-влак раскопкым ыштымышт годым вӱд воктене мланде йымалне акрет годсо пӧрт негызым муыныт, ятыр той арвер, тӱрлӧ ўзгар лектыныт. Тидын нерген газетлашке возеныт. Мый шке шочмо вершєрем дене моткоч кугешнем, тыштак коча-ковам, ача-авам шочыныт. Мыят ешем дене ялыштемак илем», — манеш Альбина Митрофановна Ушакова.
Тиде ура-шӱм чонан ӱдырамаш йыр шкеж гаяк чолга вате-влак чумыргеныт, «Ӱдыр сий» ансамбльыш коштыт. Калык коллектив лӱмым нумалше ансамблым Наталья Ивановна Тимофеева ынде 25 ий вуйлата.
Шийгорно (3)«1983-86 ийлаште Йошкар-Оласе культпросветучилищыште тунемынам, хореографий отделенийым пытарен, шочмо ялыш пєртылынам. Мутат уке, Йошкар-Ола пеш мотор, чевер, чапле гынат, чон шке деке ӱжын. Мариемым, тале гармонист Николай Иванович Тимофеевым, Марий Эл гыч тышке конденам. Илаш толаш кєнен, ынде мемнан велысылак мутлана. Волжский районышкыжо мия гын, Урал вел марийла веле кутыралта. Пырля клубышто пашам ыштена, тудо аккомпаниатор. Вич йочам ончен куштена, кугурак шочшылан — 28 ий, а изирак икшывылан — 7 ий, адакшым шкеат ынде кова-кочай лийынна, пеленна авай ила. Пырля тунемме йолташем-влаклан – Тамара ден Борис Дмитриевмытлан, Александр Даниловлан да молыланат — кугу саламым газет гоч каласем», — манеш Наталья Ивановна.
«Ӱдыр сий» ансамбль кеч-могай мероприятийыште марий койышым ончыкта: йўлам, мурсемым, чиемым арален толеш. Йошкар-Олаште эртаралтше Пеледыш пайремыште лийыныт.
Пагышал мемнам пагалыш
«Ялыштына йоча лыҥ гынат, школым петырышт, Изи Таврашке автобус кок рейсым ышта. Ялысе йочасадыш 30 икшыве коштеш, нунат концертыште мастарлыкыштым ончыктат. Тыге клуб пелен кум ансамбльна уло: изирак, кокла да кугурак-влакын.
7-9 ияш йоча-влак «Багыш ял» лўман йоча ансамбльыш, ӱдыр-рвезе-влак «Пеледыш» ансамбльыш, а кугурак-влак «Ӱдыр сий» ансамбльлаш коштыт. Чылаштын чапле костюмышт уло», — кумылын каласкалыш Альбина Митрофановна. А сылне чиемым шкеныштын ургызышт урга. Тиде 86 ияш ковай, Акулина Ярмышева, тылын ветеранже, йӧратыме сомылжым кызытат шукта, ийготым ончыде, чапле деч чапле марий тувырым уло областьлан, пошкудо ялысе еҥ-влаклан урга. Тынар жапыште пеш шуко еҥын йодмыжым шуктен. Эше пеш шукертак пелашыже, муным ужален, тудлан ургымо машинам налын пуэн.
Тиде ялышке Йошкар-Ола гыч ик тўжем чоло меҥге лиеш. Пакшал Изи Тавра ял шотан илемыш пура, тыште чылаже 120 наре сурт уло. Яра шинчыше пєрт-влакат вашлиялтыт. Пошкудо пошкудылан эҥерта, кеч-могай кугу пашам рӱж, кӱлеш гын, уло ялге шуктат. Самырык еш-влак пӧртым чоҥат, у урем шочын, тушто 25 сурт уло.
Шийгорно (2)«Пӧръеҥ да самырык рвезе-влак пашашке Екатеринбургыш коштыт, канышлан мӧҥгӧ толыт. Мемнан ял гыч Йӱдвелыш пашаш коштшо укеат. Ыштен налме окса дене пєртым чоҥат. Каныш кечылан кажне пӧрт воктене кум-вич машина шога. Тидым ужын, чонланат порын чучеш. Ялыште ушкал ломыжмо, агытан муралтыме йоҥгалтеш гын, куан кумыл лектеш. Ялна ончыкшат илаш тӱҥалеш, шонем.
Южо еҥын олаште илен шерже темын, мӧҥгеш пӧртылыт. Ялна сӧрал да поро шӱлышан, садланак дыр руш-влакат илаш толыныт. Мыйынат пелашем — руш, туге гынат марий ялым йӧратен шынден. Пасу пашам шукта, кок йочам ончен-куштенна, вич уныкана уло. Уремыште йоча-влак модын куржталыштыт, ача-аваштлан полшат. Теве тыгай Урал вел марий ялыште ме илена», — ойжым мучашлыш клубым вуйлатыше Альбина Ушакова.
Пагышал ял «Дружба» ООО-н шулдыржо йымалне ила. Мландым куралыт, аҥаштышт пушеҥге огеш куш. Шошым трактор-машина йӱк шокта, пасушто паша гӱжла.
Чонемым тыште умылтарен моштыдымо порылык, ласкалык да пиал кумыл авалтышт. Туге чучо, пуйто йоча годсо пагытышкем пєртыльым. Марий ялын илыш-йӱлаже совет жапыште келшен илыме пагытым ушештарыш.
«Шийгорно» командына клубышто сай концертым ончыктыш. Библиотекыште лийна. Тушто пеш тошто марий изданий-влакым ужна, очыни, южо книгажым мемнан денат от му, тугай тошто улыт. Икте жал, тышке у изданий ок тол. Лач гастроль дене мийыше артист-влак гына коклан кондат. А книгам лудаш уло ялге коштыт. «Кугарня» газетым гын черет дене лудыт. Меат ятыр марий книгам пӧлеклышна. Мемнам эн лишыл родо семын вашлийын, ончен колтымыштлан чылалан кугу таум каласена.

Татьяна Пчёлкина.
И.Речкинын фотожо-влак.

Кидшер
Шонымашым ешараш