Монча шӱм-чоным кандара, эмла

«Монча — тиде мыланем, ешемлан кап-кылым веле огыл, эше чоным кандарыме, духовно эмлалтме вер», — ойлаш йӧрата Краснокам район Йывангасола ялын ӱдыржӧ Алиса. Такшым тыгай шомакшым икана веле огыл колынам. Кодшо шуматкечын, монча кечын, молан тыге ойлымыжым шке шинча дене ужын-колын, умылышым — йолташем мыйым унала ӱжын ыле. 
«Мончаш ме кеҥежым кечын гаяк олтена. «Олто-мушкылт» («Топи-мойся») технологий дене ямдылыме коҥгам налме дене пашана ятырлан куштылеме. Олтен шогет — пурен шогет», — корно гыч вашлийын, мончаш олташ тарванышыжла, шонымашыжым почо озавате. «Вӱдым нумалаш полшаш мо?» манын йодмемлан «Шукертак ямде», — шоктыш вашмут. Тиде сомыллан нунын вуйым пудыратыман огыл — вӱд оралтысе вынемыштак: насосым чӱктен, шлангым веле шуйо да, мыняр кӱлеш, тунар темен пурто!
Алиса, пырля тунемме йолташем, Йывангасолаштак шочын-кушкын. «Кушто шочын, туштак кӱлеш лийын», — ойлат тыгай еҥ нерген. Благовещенск да Бирск олалаште тунем лекмеке, уло мастарлыкшым да шинчымашыжым Йывангасола школысо тӱҥалтыш класслаште йоча-шамычым туныктымо сомыллан пӧлеклен. А кызыт чыла яра жапшым, шӱм-чон ласкалыкшым Анастасия ден Дарья ӱдыржылан, Дмитрий пелашыжлан ойыра.
Марийже, Калтаса район Кокла Качмаш (Шкеже, ялыштышт ойлымыла, Соганэҥер гыч улам манеш.) ялын шочшыжо, мончам жапла, мӱндыр корно гыч пашам ыштен пӧртылмеке (Йӱдвел кундемыште тырша.), эн ондак мончаш вашка. Самырык ешыште суртозам, унам мончаш олтен вашлиймаш шукертак поро йӱлаш савырнен. «Ме коктынат ош мончам йӧратена. Тудо шем монча гай огыл, вашке шуэш — кунам шонет, тунам олтен пуро. Паша кокла гычат олташ лиеш», — ойлат вате ден марийже.
Алисамытын мончашт але у — тудым чоҥымылан кок ий веле лиеш. Монча пырдыжым шопке пырня дене оптымо, а кӱвар ден тӧшамым, омсам пӱнчӧ оҥа дене ыштыме. Озаватын мутшо гыч, пӱнчӧ кишын ойыртемалтше пушыжат — эм, тудлан кӧра южат вес тӱрлӧ — шӱлаш куштылго. «А эше иман пушеҥге ок шӱй, кужашлан чыта», — куанжым ок шылте озавате. Чын, кугурак-влакын ойлымыштым шотыш налаш гын, кож але пӱнчӧ пушеҥге гыч чоҥымо монча кужу жаплан чыта.
Самырык еш илыш дене тӧр ошкылаш тырша. Мончаштымат кызытсе жаплан келыштарен чоҥеныт. Леведышым, мутлан, профнастил дене шарыме. Монча вуйым сӧрастараш ПВХ панельым кучылтмо. Формыжымат у семын келыштарыме. «Телым лум ынже шич манын тыге ыштыме. Монча пулдырышто шокшо кучалтше манын, ешарен, пристрой гайым чоҥаш шонымаш уло», — умылтара Алиса. А пулдырыштыжо теҥгылже, полкыжо — чыла шот дене вераҥдыме. Суртозан уста кидше, озаватын шотан улмыжо ӧрдыж гыч вигак шинчаш пернат.
Мончаште озавате куэ выньыкым тумо выньык йӧре лывыжта. «Тумо лышташ пушкыдо, чер деч эмла. А куэ выньык коклаш матрушкам кылдена, ончыч вӱршӱдым пидына ыле. Нуно тазалыклан пайдале улыт. Парым лукташ тӱрлӧ настойым кучылтам, тугайжым кевытыштат налаш лиеш. Ешыштына мончам эн ондак суртоза тамлаҥдара, высмылта. Мончам ик идалыкаш ӱдырнат йӧрата — тудо, ӱшанет уке, мончаште кугемеш, оварга», — мончаш пурымо секретшым радамлыш озавате.
…Мончан юзо вийже шке пашажым ыштыш — арня мучко нойымо, уто шоныш ала-кушко, шиждымын, шулен йомыч. Мӧҥгӧ каналтыше да у вий дене пӧртыльым.

Марий мончашке пурет, могырет да чонет кана… Лудаш »

Л. Шавалиева

Кидшер
Шонымашым ешараш