Курым мучко иле, курым мучко тунем. Тиде тоштыеҥын шомакше. «Керек-могай пашам нал, керек-мо семын иле, керек-мом шоно, керек-мом ойло – чыла вережат кӱлешан», — палемден коден кумдан палыме марий писатель Яков Павлович Майоров-Шкетан. Кажне гаяк тунемше да кугу кӱкшытыш шушо еҥ самырык тукымлан тыгай сугыньым пуа. Чынак, айдемын вийже вуйышто, ушышто. Келге шинчымашым налше еҥ гына ончыко ӱшанлын ошкылеш, тудын илыме курымжо волгыдо лиеш. Ожнысек шочмо калыкнат тунеммашлан кугу тӱкышым ойырен. Кеч пеш чот ожно школ-влак лийын огытыл гынат, ушан-шотан еҥ-влак деч тунемаш йӧн лийын. Калык ой, калык мут, калык ойпого, эсогыл муро ден такмак гычат шукылан тунемаш лиеш. Тыгодым кугезына-влак йӱлалан кугу верым ойыреныт, кеч-момат шуктен шогаш тыршеныт. Марий калыкын кумыл поянлыкше дене моло деч ойыртемалтеш.
Кеч-могай калыкын пӱрымашыже лач тунемше шочшыжо-влак деч шога. Тӱҥ шотышто лач самырык тукымлан ӱшан. Калыкнан эртыме корныжым лаштыклаш гын, поснак XVII — XIX курымышто шинчымашым пойдарыме шотышто информаций шагал. Марий кундемысе эн тошто школ-влаклан 160 ий наре. Тӱҥ шотышто эн ондак рвезе-влак гына шинчымашым погеныт, улан илыше-влак гына тунем кертыныт. Шинчымаш кугорно вара-варажым чылаштым ушен. Тиде илышын рӱдыжӧ лийын. 90 ий ончыч кӱшыл шинчымашым гын марий калыкын эргыж ден ӱдырышт Озан оласе Учительский да духовный семинарийлаште налыныт. Ятыр еҥ тыгак Упӧ, Пӱрӧ олалаште шинчымашым поген. Тӱрлӧ вере коштын кертын огытыл, тидлан йӧнжат лийын огыл. Тунам демографический мобильность манмет лийын огыл. Утларакшым нуно туныктышо, варажым кӱлеш шинчымашым налмеке (марий калыкын эртыкше гоч ме палена), ик эн ончыл марий интеллигенций радамыште лийыныт: С.Чавайн, В.М.Васильев, Т.К.Борисов (Тыныш Осып), П.Глезденев да молат. Нунак сылнымутлан негызым пыштеныт, икымше ошкылым ыштеныт, газет ден журнал-влакым савыктымаште тыршеныт, шагал чотан калык-влаклан школын кӱлешлыкше нерген ойленыт.
Марий студент-влак айдемын тазалыкше верч кучедалме пашаланат тунемыныт. Чаманен каласаш логалеш, нунын радам гыч шагалынже мӧҥгӧ шочмо кундемышкыже пӧртылын. Туге гынат нуно иктым умыленыт: калыклан кӱлеш шинчымаш!
Ты жап гыч калыкын эртыме корныжо тӱрыснек вашталтын. Кӱшыл шинчымашым налше еҥ-влак кокла гыч, мутат уке, ялыш пашаш кайыше-влакат лийыныт. Мо кермыштым, уло шинчымашыштым, вий-куатыштым калыклан пуаш тыршеныт, туныктеныт, уш-акылыштым пойдареныт. Икманаш, просветительский пашам шуктеныт. «Калыкын ик эн тӱҥ поянлыкше – тиде шочмо йылме да йӱла», — маныныт нуно. Шемер калыкым «пычкемыш» маныныт, но варажым «кӧ ме улына» жап ончыктен.
Лач кодшо курымын 30-шо ийлаштыже гына марий кундемыштына икымше вуз-влак почылтыныт. Тиде педагогический да технический кӱшыл тунемме верла. Шке республикыштына кӱлеш специалистым ямдылаш тӱҥалыныт. Тиде кугу шӱкалтыш лийын.
Кугу Отечественный сар жапыштат марий калыкын эргыж ден ӱдыржӧ-влак фашист тӱшка ваштареш лӱдде кредалыныт, геройлыкым ончыктеныт. Арам огыл 30 наре еҥым Совет Ушем Герой лӱм дене палемдыме. Сар жапыште икмыняр марий рвезе кугу военачальник марте кушкын. Тиде огыл мо марий калыкын шинчымашым налаш тыршымыжым пеҥгыдемдаш! Сар деч вара ятыр еҥ ялозанлык специалистлан шинчымашым погаш каен, молан манаш гын тунам тиде отрасльлан пеш кугу тӱткыш ойыралтын. Самырык тукым волгыдо ончыкылыклан ӱшанен да шочмо вер-шӧрым тӱзаташ манын, шочмо кундемыштак илаш кодын. Ялозанлык 60-шо ийлаште поснак чот вияҥын, ял тӱзланен, колхоз, совхоз-влак элна мучко чапланеныт. Специалист-влакым Киров, Ижевск, Саратов олалаште ямдыленыт. Москоштат шукын тунемыныт. Юрист, мер пашаеҥ да тӱвыра аланыште тыршыше-влаклан гын Горькийыште туныктеныт. Тушкат корно шуйнен.
Финн-угор тӱняшке пурышо родо-тукым калык-влакын культурыштым, йылмыштым да йӱлаштым шымлыме шот дене ӱдыр-рвезе-влак Петрозаводскысо, Саранскысе вузлаште шинчымашыштым пойдареныт.
1990-шо ийлаште моло элышкат корно почылтын. Поснак тиде жапыште Эстонийыште шукын тунемыныт. Ӱдыр-рвезе-влак тӱрлӧ специальностьым налыныт. Марий Элыш гына шагалынже пӧртылыныт.
А таче марий самырык тукым тӱрлӧ эллашке шарлен пытен. Кӱлеш шинчымашым налаш Америкышкат, Индийышкат, Францийышкат, Германийышкат каеныт. Шукыж годым кӱкшӧ квалификациян специалист лиймеке марий еҥ тушкак кодеш, лакемеш. Финн-угор кундемлашке пурышо эллажым гын ойлыманат огыл. Таче ятыр еҥ Эстонийысе Тарту университетыште тунемеш. Эсогыл тушто самырык ушемыштат уло. Венгрий мландат ятыр еҥлан Марий Эл семынак лишыл. Финляндийыштат шинчымашым пойдарат. Марий-влак Австралий ден Английыштат, Китай ден Японийыштат, Африкысе эллаштат илат, пашам ыштат. Икманаш марий йылме тӱня мучко йоҥга, марий тӱвырат кумдан чапланыше.
Тачысе саманыште тунемше еҥ гына ончыко кая. А калык тунам шке тӱсшым огеш йомдаре, кунам тудын ончыкылык тукымжо ушан-шотан, келге шинчымашан лиеш. Тыгай еҥ калыкын эртыме корныжым жапла да вожылдегече каласен кертеш: «Мый марий улам!».
Фотошто Юлсер (Волжск) районысо Cотнур кыдалаш школын тошто зданийже.
Алена Иванова.