Йошкар-Ола гыч Дагестаныш корно

Мо тугае Дагестан? Молан угыч да угыч ты мландыш пӧртылам? Мо дене Дагестаныште илыше калык сымыстарен? Тидын нерген каласкалымем шуэш.
Шукерте огыл калык кокласе илыш нерген каласкалыше журналист-влак Гильдийын вуйлатышыже М.А.Лянге мылам Дагестаныш пресс-турыш миен толаш темлыш. 
«Дагестаныш? Угыч? Уло кумылын!», — шкалам вигак иктешлымашым ыштышым да ямдылалташ тӱҥальым.
Тидын годым, «палыше» йолташ да палыме-влак ты кундем нерген тыге ойленыт: «Дагестаныште автомат дене пондашан боевик-влак коштыт. Тыйым курыкыш шолыштын кодат. Тушто чыла вере лӱйкалат. Пеш осал калык ила». Россий Федерацийын ужашыже нерген ик семын гына палена. Молан тыге? Векат, радио, телевидений дене толшо увер-влак шекланаш таратат. Таче шке шинчам дене мом ужынам, тудым каласкалаш тӱҥалам.
Дагестан – виян, куатан, кугешнымашым лукшо, Российын кечывал велне верланыше, кундем. Тыште поро кумылан, унам вашлийын моштышо калык ила. Чӱчкыдын «дагестан йылме, дагестан калык» ойым колаш логалеш. Мом шылташ, мый шкежат, Дагестан – тиде ик калык да ик йылме манын, шоненам. Йоҥылыш умылымаш. Республикыште чылаже 14 кугыжаныш йылме уло: авар, даргин, агул, азербайджан, кумык, лакс, лезгин, ногай, руш, рутуль, табасаран, тата, цахур, чечен. Кажне йылме дене радио, телевиденийыште шагаташ передаче-влак улыт да газет-влак савыкталтыт. Тÿшкаште рушла ойлат, но ешыште, йолташ да палыме-влак дене шочмо йылме дене мутланат. Тиде марий ӱдырын чонжым пешак вӱчкыш.
Маршрут почеш икымше кечын мыланна Кубачи селаште лияш перныш.

Кубачи
Ты села 1800 метр кӱкшытыштӧ, курыкышто верланен. Тысе калык ший гычын тӱрлӧ мотор арверым ыштымыж дене чаплана. Кажне суртышто мастар-влак илат. Тиде моштымаш тукым гыч тукымыш кусна. Кунамсек Кубачиште илыше еҥ-влак ший гыч ўдырамаш арверым, саркуралым, чаркам, коркам да молымат ыштат, пале огыл. Но мастарлык ила.
Верысе калык ӱзгарым ямдылыме дене ойыртемалтеш, мутлан, ик еш кидшолым, пылышкӧржым, шерым ышта гын, весе — саркуралым гына. Тыге вашла чаракым огыт ыштыл. Ший гычын ыштыме сӧралым кевытыште ужалат але амалкалче-влаклан ужалмашке пуат. Селаште илыше калык шкенжым тыге пукшен-йӱкта.
Адакшым Кубачи – тиде моткоч мотор вер. Тысе калык курыкышто, пыл коклаште ила. Да-да, пыл коклаште. Уремыште коштат, а воктенет пыл пöрдеш. Романтика! Кубачиште шкемым Юмынӱдыр гае шижым.
Селан пурлыкшылан Орол башне шотлалтеш. Тиде башне гыч ожно тушманым эскереныт да калыклан осал толмо нерген шижтареныт. Башне аралыше сомылымат шуктен. Кызыт тыште турист-влаклан Кубачин моторлыкшым ончаш йӧршӧвер. Илемын вуйлатышыже – Расул Куртаев. Тачысе илыш дене иктӧр кайыше самырык пӧрьеҥ. Тудым кеч-могай социал кылыште муаш лиеш. Шке шочмо кундемже нерген «Вконтакте», «Одноклассники», «Facebookышто» каласкала. Турист-влак селашке толышт манын, Каучсерфингын сайтыште регистрацийым эртен. Тыге, йот эл да Российын тÿрлö кундем гыч турист-влак толыт. Уна-влак вуйлатышын суртыштыжак илат, Кубачин илышыже нерген пален налыт. Очыни, теат шекланышда, этнотуризмым вияҥдаш моткоч сай йӧн. Молан мыланна тыгайым кучылташ огыл?
Кубачишке мийымеке, кузе арвер дечын посна толат. Марий ӱдырын чон пырткаш, шинча йӱлаш тӱҥале. Тыге шкалам кидшолым, шерым (цепочкым) нальым. Ынде тичмаш пиалан улам! Вес кечын корнына Гунибыш возо.

Гуниб. Муртазали. Ош турня-влак
Гунибыш да Кубачиш корно ойыртемалтеш, курыкшат, пӱртӱсшат тӱрлӧ. Шонет, кушеч тыгай моторлык? Мыланем, чодыран кундемыште илыше ӱдырлан, курыкыш логалаш — вес планетыш миен толмо дене иктак. Курыкышто кудалаш оҥай, но тидын годымак моткоч лÿдмашан. Йырым-йырысе моторлык садиктак лӱдмашым сеҥа. Теве чапланыше Гуниб! Тыге чучеш, пуйто пӧрт-влак ӱмбала-ӱмбала шогат. Варарак пален нальым, тыште, чынжымак, яра мланде уке, уло гынат — шерге.
Гунибыш миен шумеке, мемнам весела, эре шыргыжше пӧрьеҥ, Муртазали Магомедов вашлие. Муртазали самырык-влак дене пашам ыштыше специалист. Шке селаже нерген чыла пала да нимучашдымын тудым йӧрата. Ныл шагат тудын дене пырля лиймаште, вич минутланат лым ыш лий. Эре шке вер-шӧржым моктыш, историйжым класкалыш. «Эх, кушто мемнан тале патриот-влак улыт гын?» — чон ишен, шоналтышым. Улыт, палем, улыт. Но вуйышкем Муртазали гае ыш пуро. Вара, очыни, шарналтем.
Гуниб – моткоч поян историян кундем. Весат сӧрастара – Ош турня-влаклан памятник. Кажне ийын тудын воктене Расул Гамзатов лӱмеш «Ош турня-влак» фестиваль эрта. Мый кӱкшӧ культурыш лишемынам, тиде шонымаш дене, кеч чоҥешташ ямде улам.
Иктешлен каласем, тау, Ош Поро Кугу Юмем, мылам тыгай сӧрал кундемым ончыктыметлан. А ончылно эшеат оҥай корно – Дербент.

Дербентлан 2000 ий
Россий Федерацийын Каспий теҥыз воктене верланышеик эн мотор да тошто олажлан Дербент шотлалтеш. Тений 2000 ий теме. Историк да археолог-влакын шымлымышт почеш, тиде верыште калык 5000 ий ончычак илаш тӱҥалын. Уна-влакым Нарын-Кала ор (крепость) вашлиеш. Кӧргыштӧ монча, вӱд резервуар да моло чоҥалтыш аралалт кодын.
Каласыман, пайремлан сайынак ядылалтыныт. Кеч кызыт интернетыште тӱрлӧ экшыкым кычалаш тыршат гынат, тӱҥжӧ ышталтын, пайрем лийын.
Пайрем вашеш уремым олмыктеныт, корным шареныт, кумдыкым сӧрастареныт. Тиде тӱҥ огыл мо? Чылажат олалан, Дагестанлан кодеш. Экшык-влак мыйынат шинчашкем пернышт, но нуным кычалаш шым тырше. Адакшым тиде мыйын пашам огыл. Мый декем унала толыда гын, эн удажым гына ужаш тыршеда гын, мыламат огеш келше ыле.
Пайремже, пайремже, могае! Эх! Кажне лукышто муро сем, куштымаш, сий. Мылам, кушташ йӧратыше айдемылан, тиде – чон пайрем ыле. Марий ӱдыр семын кидым шаралтен колтышымат, лезгинка семын кушталтышым. Тыге кавказ сем почеш марий куштымашым ончыктышым. Тылеч вара мокталтыме мут-влакым колаш тӱҥальым. Моктымо мут – ӱй ден мӱй гае чучо.

Унам вашлийын моштышо калык
Дагестаныште уна-влаклан куанат. Кеч-могай суртышко пурет гынат, тыйым эн лишыл еҥ семын ончен колтат. Тыштак шке сийыштым: чудум да хинкалим ямдылат. Марий дене икгайлыкым шижам, унам вашлийме шотышто мемнамат тыгак моктат.
А сем йоҥгаш тӱҥалеш гын, курыкеҥ кушташ тӱналеш. А ме? Меат тыгаяк улына, вигак могырым тарватылына, таваш тӱҥалына.
Иктым палемдыме шуэш: Дагестаныште лӱдыкшым йöршын шым шиж. Ты кундемыште пондашан боевик-влак огыт кошт, иктат уремыште огеш лӱйкале. Лач блок-постышто гына автомат дене салтак-влак шогат. Ӱдыр, ӱдырамаш-влак утларакше шовыч дене вуйыштым петырат. Шоналташ гын, марий ӱдыр-влакат солыкым пидыныт. Но тачысе илыш-йӱла тидым ишыктен луктын. Очыни, чаманыман.
Дагестан – моткоч ойыртемалтше мланде. Йӧн уло гын, миен толза! Миен толаш йӧн уке гын, палыза — тыште пеш поро, сай калык ила!
Мылам келшыш, темлем!

Наталья Пушкина

Кидшер
Шонымашым ешараш