З. Дудина: «Вӱд йога, лышташ велеш…»

Зоя Дудинан автобиографий сынан возымо «Вӱд йога, лышташ велеш…» статьяжым лудаш темлена.
Мый кылме тылзын кумшо кечынже 1962 ийыште Шернур кундем Оно вӱд воктенсе Купсолаште шочынам. Куд ияшак шнуй мландыште куржтал кушмем умыленам: кум сурт гочын уста поэт да киноартист Йыван Кырлан суртолмыж деке эртыше турист-влакым ӧрын ончыштынам.
Авам Косатан кашак гыч Епин ӱдыржӧ лийын, ачам Осып тукым гыч. Нуно курымла дене вашшогымаште иленыт. Тидын нерген Аркадий Крупняков «Берёзовый сок» романыштыжат устан серен.
1937 ийыште косатан-влак улан илыше Осып кочамым шынден колтеныт. Погыжым толеныт, оралтыжым, рончен, тӱшка озанлыклан кусареныт. Лу ияш ачам извате аваж дене мончаште илаш кодын. Осып кочана Кугу сарын тулыштыжо увер деч посна йомын.
Волгенче-кӱдырчӧ гай солкалыше Пӱрышылан коча-ковамытын ойгышт шагалла чучын. 1953 ийыште Осыпын эргыже, Уралын ФЗО-ж гыч пӧртылшӧ Микале, Епи вате деке миен да кугурак ӱдыржым – Пӧклам – ик ведра аракалан, кумло теҥге оксалан марлан пуаш йодын. Епи ковам тидлан куанен. Вет тудо жаплан Епи кочамат фронтышто кредалын, геройла пӧртылын, туге гынат каземат деч аралтышыже лийын огыл. Укеж шеҥгеч, шужен шинчыше шольо-шӱжарже-влакым чаманен, шке пӱрымашыжым «капка ончылно шынден коден», Пӧкла «кайышаш, кум кече илен толшаш» мут дене ял мучашке эртен. Микале ден Пӧкла лийыныт мыйын ачам ден авам.
Нуно кумло ий да кум тылзе пырля иленыт. Йомакысе гай йоҥга гынат, илышышт йомак лийын огыл. Иленыт туге, кузе моштеныт: весела годым мурен-куштен, шыргыж-воштыл, шӱлык годым уто мут деч посна. Икмарда озанлыкым кучен, поро ончыкылыкым вучен. Ий-влак эртеныт, ош тӱняшке почела шым ӱдыр-эрге толынна. Коча-кованан вашшогымашышт, икте-весым ужмышудымын ончымышт туто нӧшмӧ семын чонышкына ӱдалтын. Ава деч ик ияш, ача деч посна лу ияш шоген кодшо ачам, Епи тукымланат, ял калыкланат, кучемланат «тушманын эргыже» лийын. Тиде лӱм ӱмыржӧ мучко шем ӱмыл семын почешыже коштын. Ачам чон сусыржым, кӧргӧ шыдыжым еҥ шинча деч шылтен, кочын шыргыжын гына моштен.
Марисола школыш 1970 ийыште каенам. Икымше туныктышем Зинаида Александровна Шабалина руш попын ӱдыржӧ улмаш. Тидым кугурак лиймекем гына пален нальым: мемнан дене эре марла кутырен. Зинаида Александровна ушан, илышым шинчыше, поро ӱдырамаш ыле. Ме тудым йӧратенна. Эр еда полмезе-шамыч туныктышынам вашлияш капкаж деке вашкенна. Кӧлан таче сумкажым нумалаш, ӱчашенна…
Визымше классыште школышкына Зинаида Васильевна Ермакова толын лекте. «Ший оҥгыржым» рӱзалтыш. Чумыргышна ямле мут дене аҥгасланыше-влак. Миклай Казаков, Семён Вишневский, Гани Гадиатов, Михаил Якимов, Алексей Январев… Кӧ гына ышт тол мемнан деке?! Районысо «Призыв» газетын семинарже, «Ямде лийын» юнкор слётшо мемнам утыр да утыр шочмо йылмын сылнымут аланышкыже ӱжын. Тыгай кумылак 1976 ий шошым мыйым Шем теҥыз воктеке, «Орлёнок» пионер лагерьыш, наҥгайыш. 40 кечылан мӱндыр мландыш тарваныше ӱдыр ала-молан уло-уке погем коклашке Шабдар Осыпын «Ӱдырамаш корныжым» пыштенам. Тунар ты романым йӧратенам.
«Орлёнок» гыч арсланиге гаяк пӧртылынам. Тугай йолташ-влак ыльыч! Тачат Моско ӱдыр, МГУ проректорын полышкалышыже Женька Караваева дене кылым кучем. Нылле кечыште нылле кум мурым, лучко наре речёвкым, лу наре почеламутым тунемынам. Ятыр мурыжым, Марисола школыш пӧртылмекем, Зоя Козьмодемьянская лӱмеш дружина дене тӱшкан мураш тунемынна. Сай муро сылне семым шижаш, умылаш туныктен. Тунам икымше гана колмо Огинскийын полонезше, Славянкын маршыже тачат чонем тургыжландарат: кажне татыште ала-мо дене ӱмырешлан чеверласыме нерген шижтарат. Варарак Эрик Сапаевын «Акпатыр» оперыж гыч шочмо мланде нерген арий эр лупс семын шӱмыш возо.
Йоча жапем муро гай лийын. Поснак Купсола ялын сводный отрядыштыже чолган шӱленна, вуйлан мыйым шогалтенытыс. Пионервожатый Лидия Петровна Бусыгина-Васина дене пӧрт еда коштынна, йолташем-влакын тунеммышт, шкем кучымышт нерген ача-аваштлан каласкаленна. Мыйжым молан пеленже коштыктен? Тачат ом умыло… КВН-же, саламлымашан пайремже, поэзий касше, ломыжым, кӱртньӧ пудыргым, тошто кагазым погымыжо, шошым пушеҥгым шындымыже, шыжым пареҥгым погымыжо… Да чылажым каласен шуктет мо? Изиш гына кушкын шуна – школысо лагерьыште йошкарушмен йыраҥыште шӱк дене сарланена, Лаж олыкысо шудым удыркалена, шорык кӱтӱм кӱтена. Шорык кӱтӱчӧ, меж тӱредмаште – меж погышо… Индешымше классыште эсогыл тракторым вӱденна! Ой, кӧ гына лийын, илаш тунемын огынал?..
Туге гынат чонышто сылнылыклан вер ситен. Чон йӱд-кече сылнымут деке ӱжын.

Кунам тӱнян сылныже чоныш ок вите,

Эн рвезе поэт поэт лиймым чарна…

У шинчымаш, у кумыл, у йолташ дене пойдаралтын, чоныштына поэзийым ылыжтыш илыш мардеж…
Тиде шонымаш Валентин Колумбын «Сибгат Хакимлан» пӧлеклыме почеламутшо гыч. Кудымшо классыште тунеммем годым чыла концертлаште, поэзий каслаште ты почеламутым шелыштынам…
У книга-влакым школысо, ялысе библиотекала гыч, Зинаида Васильевнан книгагудыж гыч налынна. Туныктышына Марисола черкын тоштемше оралтыштыже илен. Изи коҥгашкыже олтен шында – шокшо-шокшо, а эрдене ончет – ведраште вӱд кылмен. Шем шыже йӱдым тышан ятыр гана малаш кодмо. Тыште ме шке серымынам лончыленна, кид дене возымо книгам чумыренна, изи ушна дене кугу илыш нерген кутыренна да, нигӧлан ӱшанаш лийдыме, кугу секретнам туныктышыланна каласкаленна. Тудо мемнам кажне гана колын шуктен да арален налаш, поро ой ден полшаш ямде лийын. Мотор тӱжвал сын, шыма койыш, поро ончалтыш чоннам сымыстарен. Турист, спортсмен, фотограф, краевед, сӱретче, поэт… Мом ок кучо – чылажат шотлан толеш. Тачат мемнан шӱлышна дене ила. Куан годым куана, ойгына годым ойгана. Университетын кокымшо курсыштыжо тунеммем годым пеленже «Элнет» каныме пӧртыш канаш коштыктыш. Тыгай туныктышо-влак Россий элнам вияным да куатлым ыштеныт. Зинаида Васильевна, Тыланда мланде марте вуйнам савена.
1980-ше ийыште Марий кугыжаныш университетын марий, руш йылме да сылнымут пӧлкашке тунемаш пуренам. «Ямде лийын» редакторжо Алексей Юзыкайн икымше гана университетыш ужатыш. Студент жапем сылнымут шотышто лектышан лийын ман ом керт. Мемнан деч ончыч Вячеслав Абукаев, Геннадий Алексеев, Юрий Исаков, Валерий Якимов, Альбертина Иванова тунем лектыныт. Нунын тунамсе сеҥымашышт кажныжым куандарен. А мемнан годым факультетыште сылнымут еш ыш чумырго. Шке семын иктеш лияш шот ыш сите. Мый марий университетын «Эн сай группыштыжо» тунемынам. Тыште лийыныт ончыкылык писатель-влак Владислав Самойлов (ош тӱняште таче уке), Маргарита Ушакова, Юрий Соловьев, Лидия Семёнова, ГТРК-ан дикторжо Аркадий Сергеев. Ик еш гай келшен иленна гынат, серыме пашана кажныжын посна чумырген. Мый мер пашаште утларак йомынам: факультетын комсомол бюроштыжо культура йодышлан мутым кученам. Ик эн кугу пашам семын Алексей Михайлович Юзыкайнын темлыме Колумб лӱмеш лудмашым шочыктымым шотлем.
Шӱм-чоным шуарымаште «Рия-Рия» фольклор ансамбльыш коштмо кугун полшен. Вуйлатыше Олег Гарсимовын, Юрий Андугановын посна палемдыме ӱдырышт лийын омыл. Туге гынат мылам шочмо калыкнан ойпогыж дене келанен илаш келшен. Кушко гына ме ышна шу гастроль дене: Таллинн, Тарту, Ленинград, Татар, Башкир, Одо Республика-влак, Свердловск область. Чыла вере родо-влак кугу кумыл дене вашлийыныт. 1984 ийыште Тюмень – Сургут – Нижневартовск кӱртньыгорно дене Сибирьым «Молодогвардеец» агитпоезд дене шерынна. Ала-кунамак шочмо мланде гыч лектын кайыше да ӱмырешлан йӱдвел кундемыште лакемалтше марий-влакым вашлийынна. Нуно мемнам поезд деке вашлияш лектыныт, кедр пӱкш дене сийленыт да шортын, кид рӱзен ужатеныт. Ме самырык лийынна, родына-влакын молан шортмышт нерген шагал шонкаленна.
1985-ше ий март тылзыште, профессор Зиновий Учаевын темлымыж дене Марий книга издательствыш редакторлан пашаш пуренам. Тыште марий нацийын эн ушан-шотан айдемыж-влак дене вашлийынам: Александр Николаевич Иванов, Вера Леонидовна Милорадова, Раисия Марковна Апакаева, Елена Михайловна Данилова, Анатолий Тимиршинович Тимиркаев, Юрий Иванович Галютин, Георгий Валерьянович Тайгильдин. Руш, еврей пошкудынат чапле лийыныт: Анатолий Яковлевич Спиридонов, Феликс Аскарович Любовский, Ирина Александровна Шехурдина, Нина Васильевна Буйлина, Галина Николаевна Новосёлова. Тиде вийым погымо, шулдырым налме пагыт лийын.
Книгам савыктымаште коло ик ий тыршенам. Семён Дмитриевын, Василий Сапаевын, Пётр Апакаевын, Ксенофонт Сануковын, Ананий Ивановын, Геннадий Сепеевын, Иван Ивановын, Валентин Васильевын, Елизар Мустаевын, Александр Китиковын, Валентина Изилянован, Василий Гороховын, Валерий Александровын, Григорий Ивановын лӱмышт лудшо-влаклан кумдан палыме. Уста автор дене пашам ышташ – пиал. Редактор пашам тачат шым кодо. Чон йодмо годым оҥай книгам ямдылаш эре рат улам.
Эртыше шым ийыште «Марий Эл» редакцийын сылнымут редакторжылан пашам ыштем. Ятыр вере лектын коштынам, тидын негызеш очерк-влакым серенам. 2010 ийыште Унчо калыкын илышыж нерген очеркем Марий Эл правительствын премийже дене палемдалтын. Очерк-влакым кокымшо томыш чумыренам. Илен шуам гын, савыкташ шонем.
1998 ийыште Семён Николаевын, Альбертина Иванован кумылышт дене «Мый шкежат суксо омыл» икымше почеламут книгам савыкталтын. Кугыжаныш полыш дене. Ты пашам Кастрен ушемын сылнымут премий дене палемдыш. Тылеч вара тӱрлӧ проект да спонсорын полышыж дене эше вич книгам савыктенам: «Колыштса шӱшпык чон шортмым» (2000), «Эрелан йӧратыме тат» (2004), «Ойырымо ойпого» (2006), «Шеремет, Шернурет» (2010), «Муралте, авай, марий мурым» (2011). 2009 ийыште Финляндийыште Лена Лаулайайнен марий ӱдырамаш поэзий антологиеш юмыйӱла нерген аршашым савыктыш. 2010 ийыште Арво Валтон Эстонийыште «Soovin saada nіkineiuk» книгамым лукто. 2011 ийыште финн поэт Райя Бартенсат тыгаяк антологийым савыктыш. Мыйын серымем мӱндыр родына-влак деке писынрак миен шуын, лишыл пошкудо шижынат ыш шукто. Тидлан тӱнямбалне кугун чапланыше финноугровед-влак: Петер Домокош, Янош Пустаи (Венгрий), Сиркка Сааринен, Ильдико Лехтинен (Суоми), писатель-влак Арво Валтон (Эстоний), Лена Лаулайайнен (Суоми) дене палыме улмемат йӧным ыштыш.
Чонем йӧратыме паша дене гына келанен ок иле. Мер илыш чонем шупшыштеш. Марий юмыйӱла ушем, «Саскавий» марий ӱдырамаш ушем, Мер Каҥаш, Марий кугыжаныш университетыште сылнымут семинар – чылажат илыш кечем улаҥдат.
1986 ий сорла тылзын 31-ше кечынже марлан лектынам, ош тӱнялан кум икшывым пӧлекленам. 1994 ийыште кокымшо эргынам мланде шепкашке поген пыштышна. Таче ӱдыр, эргын куанже дене илем. Нигӧм ынем вурсо, нимоланат вуйым ынем ший. Нигӧлан кӧраныде, уда деч аралалтын, йолташлан пайдале лийын илынем. Пӱрымӧ пайылым чонышко налын. Ачам-авам семынак…

Зоя Дудина

Кидшер
Шонымашым ешараш

  1. Зоя Дудина

    Кугу тау!

    Ответить
    1. viktaryshe автор

      Зоя Михайловна, тыланда кугу тау! Ме тендам йӧратена да пагалена! 🙂

      Ответить