Тений вӱдшӧр тылзын 14-17 кечылаштыже Х Марий калык погын эрташ тӱҥалеш. Кодшо погын кузе эртен? Тидын нерген Зоя Дудининан возымыжым лудаш темлена.
2012 ий шочмо калыкнан Индешымше погынжо эртыме дене историй лончышко возеш. Ныл ийлан ик гана тӱрлӧ кундемлаште илыше марий-влак, шочмо калыкын ӱдыр-эргыже улмым шижын да умылен, ончыкылык илыш нерген тургыжланен, тиде кугу форумышко, айо пашашке, чумыргат. Писын вашталт толшо тӱняште йылмым, тӱвырам, юмыйӱлам, марий чоным аралыме шотышто мо сай ышталтмым, мо уда пернымым иктешлен ончалаш калыкна кумшӱдӧ утла делегатлан ӱшанен. Образований, наука, культура да искусство пашаеҥ, кучемын тӱвыра йодышыжым вӱдышӧ специалист-влак мер пашаште кажне кечын тисте семын лойгат. Нунын деке ял озанлык, медицина, экономика, бизнес, правам аралыше еҥ-влак, тыглай пашазе ушнат, кертмышт семын мер пашашке изи огыл надырым пыштат.
Погынлан ямдылалтмаш
Ныл ий жапысе марий илышын вияҥмыжым верысе конференцийлаште иктешленыт. Нунын кузе эртымыже, йодыш-влакым пӱсын шындыме але лӱмжылан веле тарватыме — тиде верысе мер пашам вӱден шогышо, шукыж годым Мер Каҥаш еҥын йӱлышӧ але малыше чонжо деч шоген. Ныл ий жап лийжак ман шонен пашам ыштен гын, ала-можо лийынак шуын, уке гын… Мер паша — чон ылыжме дене шукталтеш. Кузе чон йӱлен, туге паша ышталтын.
Россий мучко чылаже 13 регионышто 50 конференций лийын. Тынар протокол Мер Каҥашышке пурен. Украина ден Эстон марий-влакат тышке ушненыт.
Марий Элыште 17 районысо да оласе конференций лийын. Сай лектышлан куаныме дене, калыкна кучем, мер калык ончылно пӱсӧ йодышымат шындаш да тудым кертме семын тӧрлаш тунемеш. Тыгай пӱсӧ мутланымаш Куженер, Шернур, Морко районлаште тарванен. Оршанка, Медведево, У Торъялыште чонышт пешыжак ыш тургыжлане гай чучеш. Йошкар-Оласе конференций пӱтынь вийжым делегат-влакым сайлымашке гына виктарен колтен, тыгодым мер ушем-влакын шке пашаштым иктешлаш шотышт ыш сите. Мутлан, «ВийАр», «Саскавий», «Марий национальный конгресс» ушем-влак кушто да кӧ дене пашам ыштеныт? Нунын рӱдӧ чолгаеҥ-влакышт пӱтынек оласе калык улыт огыл мо?.. Тиде иктым ончыкта: еҥ пашамат ужын мошташат, шке пашамат ончыкташат усталык кӱлеш.
Марий кугыжаныш университетын Финн-угроведений институтыштыжо самырык-влак погыненыт. Мер Каҥаш вуйлатыше Лариса Яковлева да вуйверын еҥышт Михаил Васютин, Валерий Мочаев утларакшым самырык-влакым колыштыныт. Вес сай могыржо – конференциийым вӱдышо Эдуард Александров кажне кандидатлан мутым пуэн. Самырык-влак туге чолган калыкнан пӱсын шогышо йодышыжо-влакым тарватышт, вот кушто чолгалык ман, куанен колыштым. Шарналт кодыч Владимир Аптулаевын, Вероника Бойкован, Людмила Карпован, Ирина Микрякован, Татьяна Петрован шонен, акым пуэн моштымышт. Тыште шолып йӱклымӧ почеш 17 делегатым сайлышт. Самырык-влакын мер пашаште шолын илыме кумылыштым умбакыжат вияҥдаш гын, калыкнан ончыкылыкшо мемнан тукымысо деч ятырлан пиаланрак лийшаш.
Погын деч ончычсо мутланымаш чыла вереак икшырымын эртен огыл. Тиде эрыкан газет лышташлаште, Интернет сайтлаште раш койо. Каҥашымаште Мер Каҥашын статусшо, погыным эртараш праваже, кучемын мер пашам виктарымыже, мер ушем-влакын тӱҥалтышыштым поген налмыже нерген ой-влак сералтыч. Тыгодым оньыжам Марий Эл деч ӧрдыжтӧ сайлыме нерген йодыш тарваныш. «Одо марий» ушем вуйлатыше Анатолий Радыгинын серышыжат лудшо-влакын вуйыштым аҥыртен. Такшым мӱндыр родына-влак Марий Элысе мер пашам эреак шылталыме могыр гыч ончат. Тидым умылашат лиеш: ме нунын дене таҥастарымаште тӱп мландыште, Марий Элыштына, илена. Мемнан дене йылме, тӱвыра, йӱла йодыш-влак ятырлан пӱсынрак шогат да пӱсынрак ончалтыт. Марий Элысе кеч-могай йодышыжат пӱтынь нацийын йодышыжо семын аклалтеш да Пошкырт, Одо, Угарман, Урал, Татарстан, Киров марий-влакын кумылышт шотыш налалтеш. Ик кундемын гына илышыжым тӧрлен, тидым тыге ида ыште, тудым тыге ида ойло, молан тиде мыланна кӱлеш, ман туныкташ йӧсӧ огыл. Йӧсӧ курымла дене кумда Россий мучко шаланен илыше калыкнам иктеш ушен, мер пашам вораҥдараш.
Россий Федерацийыште ты мартеат изи чотан калыкым аралыше, йылмыжым, тӱвыражым, юмыйӱлажым перегыше закон шотышто рашлык уке. Таче Российысе «мультикультурализмланат» (изи чотан калыкын тӱвыражым посна арален вияҥдыме политика) тӱрлӧ вел гыч тӱрлӧ ак йоҥга. Мутлан, шукерте огыл Воротынскыште (Угарман) эртыше йыргешке ӱстел годым Образованийыште национальный проблеме шотышто рӱдерын (Моско) вуйлатышыже Ольга Артеменко Марий Элыште шанчызе-влакын у терминологий мутерым ыштымышт нерген йӱштын пелештыш. Вес могырым, калык-влакын келшымашышт нерген Совет Ушем жапысе умылымаш у саманлан кузе келшен кертеш? Тиде йодышымат шымлызе-влак але марте радамлен огытыл.
Погын вашеш СМИ-лаште, Интернет сайтлаште ятыр ӱчашыме, ойым пуымо, шудалме, моктымо. Но ни Юрий Ерофеевын Марий Мер Каҥашым петыраш кӱлмо нерген серымыже, ни «Одо марий ушем» вуйлатыше Анатолий Радыгинын «обращений» манмыже, ни Мер Каҥаш еҥ Сергей Никитинын азапланымыже погынын радамжым пужен огыл. Мӧҥгешла, нунын ойышт погынын программыжым утларак чаткан чоҥаш, утларак раш да шот дене пашам виктарен колташ полшен. Шочмо калыкна нерген тургыжланымышт эше ятыр чоным марий шӱлыш дене илаш таратен. Таче кажныжланна: кӧ моктен да вурсен, кӧ полшен да чаракым ыштен, кӧ тыршен да кугешныме кумылым луктын — чылаштлан кугу таум ойлымо шуэш. Ме тӱрлӧ семын шонен, тӱрлӧ семын пашам ыштен, тӱрлӧ семын ончыкылыклан ӱшанен, иктеш лийын моштымына дене виян улына.
Индешымше марий калык погынлан ямдылалтме жап Россий президентым сайлыме пагыт ден иквереш толын. Январь тылзыште президентыш кандидат Владимир Путинын национальный йодыш нерген тезисше лектын. Ятыр ойжо шонаш таратыше, южыжо чоным лывыртыше. Мер Каҥаш вуйлатыше Лариса Яковлева тиде политикын шонымыжым калык деке шуктыш: «Мыланна гражданский патриотизмеш негызлалтше национальный политикын стратегийже кӱлеш. Мемнан элыште илыше кеч-могай еҥ шке веражым да могай этнос гыч улмыжым мондышаш огыл. Но тудо эн ончычак Российын гражданинже лийшаш да тидын дене кугешнышаш. Нигӧ национальный ден религиозный ойыртемым кугыжанышын законжо деч кӱшкӧ шындаш праван огыл. Но тидын годым кугыжанышын законжо-влакат национальный ден религиозный ойыртемым шотыш налшаш улыт».
Тыгай волгыдо шонымаш иктаж-кунам илышышке шыҥдаралт шуэш манын ӱшанен, Индешымше марий калык погын пашашке чумырген.
Погыналза, йолташ-влак, чодырам пырля лектына…
Вӱдшор тылзын 18-21 кечылаштыже Йошкар-Олана вӱдшор семынак шольо. М.Шкетан лӱмеш национальный театр 600 наре еҥым чумырен. Калыкнан чотшым шотыш налын погыныш 342 делегат сайлалтын гын, мандат дене 326 еҥ пайдаланен. Уна-влак коклаште кучемысе еҥ-влак: Марий Эл Республикын вуйлатышыже Леонид Маркелов, Кугыжаныш Думын депутатше Рима Баталова, Россий Федерацийын регионым вияҥдымаш министерствын Наций кокласе кыл департаментын вуйлатышыже Александр Калабанов, Тӱҥ федерал инспектор Роман Берстнев, Татарстанысе, Мордовийысе, Чувашийысе правительство-влакын национальный йодышлан вуйын шогышо еҥышт лийыныт. Нунын пелен президиумышто регионласе лидер-влак, тӱнян чемпионкыжо марафонка Римма Пальцева, эн самырык делегат Андрей Кошаев шинченыт. Кажне тыланымашан саламлымашлаште шочмо марий калыкланна ак йоҥгалтын. Рима Баталова саламлымашан серыш дене пырля Республикым вуйлатышылан кумылжым мӱяҥдыше мӱй печкем кучыктен.
Икымше пленар мутланымаште делегат-влак пеш тӱткын Лариса Яковлеван докладшым колыштыныт. Такшым, тудын ойлымыжым доклад манаш тыршыме огеш кӱл дыр. Лариса Николаевна эртыше ныл идалыкыште ятыр поро паша ышталтме нерген шарныктыш. Мер Каҥашын пленумжо, регион дене пашам виктарымыже, марий пайрем-влаклан — Талешке кечылан, Пеледыш пайремлан, Марий тиште кечылан — у шӱлышым пуртымо, самырык-влакын слётышт, школлаште шочмо йылмым туныктымо, верлаште мер калыкын поро пашаже, окса йодыш — чылажат ушештаралт кодо. Докладчиклан тидын нерген куштылго кумыл дене ойлыш. Пашаже шинчалан перныше, тӱшка калыкын кумылжым вӱчкышӧ. Адакшым ныл ий жапыште тудо шочмо йылмын куатше денат утларак сайын пайдаланаш тунемын. Но оратор Марий Сандалыкын эртыше ныл ийжылан акым пуаш, кугун тургыжландарыше йодышыжым келгемден палемдаш ыш пиж. Тудо ондаксе семынак марий калыкым пырля лийын илаш, пырля пашам ышташ ӱжӧ. «Эн ончыч шкенан-влак дене пырля лияш, а вара моло дене» — палемден Российысе политика гыч марий мер илышыш пӧртылшӧ Лариса Яковлева.
— Мый ныл ий жапыште кертмем семын марий калыклан тыршен пашам ыштенам. Могай лектыш лийын, те шкеат ужыда. Мом ыштен омыл гын, ӱшанеда шонем, тугеже кертынак омыл, туге пӱрен улмаш. Мый у Мер Каҥашышке ом пуро, но мый ончыкыжмат марий калык верч тыршен пашам ышташ тӱҥалам, — мучашлен тудо шке ойлымыжым. Оратор калык кумылым савырен кертын: ойлымыжо ятыр гана кидсовыш дене аклалте.
Марий тӱнян тачысе да ончыкылыкшо нерген утларак кумдан Мер Каҥаш вуйлатыше пелен Кугыраклан шогышо Анатолий Иванов докладым лудын.
Йылме — калык чон
Кажне погынышто йылмым аралыме, тӱвырам да юмыйӱлам вияҥдыме йодыш-влак каҥашалтыт. Кум тӱрлӧ поянлыкна мемнам моло калык деч ойыртемалтшым, мари лӱманым, ышта. Шӱм поянлыкна мемнан уш-акылнамат, койыш-шоктышнамат, илен лекме йӧннамат шкешотаным ышта да моло калык дене варналт йомаш ок пу. Индешымше погыныштат марий йылмым аралыме йодыш ӧрдыжеш кодын огыл. Погынын унаже Леонид Маркеловым калык шӱлалтыде колышто, манаш лиеш. Тудо погынысо калык деке яра толын огыл: руш ой дене погынлан сылнымут шӱлышым пуртыш. Шкенжын почеламутшым лудо.
Республикын вияҥме корныжым шергалшыжла, Леонид Игорьевич шочмо йылмым, сылнымутым туныктымо шотышто тыге каласен:
«Изучению предметов «Марийский язык», «Марийская литература» отводится от 2 до 4 часов в неделю, что в достаточной мере обеспечивает получение обучающимися необходимых знаний.
В республике в настоящее время действует 277 общеобразовательных учреждений, из них в 265 – преподается марийский язык. Преподавание марийского языка в школах ведут 536 учителей.
Из 66.837 учащихся республики, марийский язык изучают 49 998 человек или 74,9% от общего числа учащихся с 1 по 11 классы. От общего числа учащихся с 1 по 9 классы процент изучающих марийский язык составляет 94».
Чыла раш каласыме. Йылмым туныктымо йодышым кугыжаныш еҥын олмыж гыч ончалме. Марий Эл вуйлатышын шонымыжо мыланна лыпланаш амалым пуышаш огыл. Тидын нерген ойлен Мер Каҥаш вуйлатыше Лариса Яковлева:
— Таче мый ынде Марий Эл образований да наука шотышто министрын алмаштышыже улам. Шочмо йылмым тунемме йодыш — эн кугу да тӱҥ улеш. Мый каласен кертам: таче чыла гаяк школлаште марий йылмым кугыжаныш йылме семын тунемыт. Огыт тунем икымше ден латикымше класслаште.
Но ты йодышын кокымшо ужашыже: марий йоча-влакын шочмо йылмым тунемме йодыш. Шочмо йылме семын тунемме шотышто пашам пижынак ыштыман. Йӧн уло, туныктышо-влак улыт, учебникым луктына… Но чыла марийжак шочмо йылмым ынеж тунем. Утларакшым ача-ава ваштареш улыт: неле маныт, огеш кӱл, маныт. Тидын нерген шуко ойлаш лиеш. Но ме иктым шарнышаш улына: ты йодышлан ме, марий активист-влак, пырля пижшаш улына. Ме школыш лекшаш улына, родительский собранийыш лекшаш улына, самырык ача-ава дене пашам ыштышаш улына. Ме иктым шарнышаш улына: мыняр утларак йылмым тый палет, тунар чот тый поян улат. Ик йылме — ик поянлык, кокыт — кок поянлык, кумыт — кум поянлык. Адак уэш ойлем, ме, марий активист-влак ты йодыш дене утларак чолган пашам ышташ улына. У пашаштем ты йодышым у кӱкшытыш нӧлталаш тыршаш тӱҥалам. (чаманен палемдыман: Лариса Яковлева 2 июнь гыч ты паша вер гыч кораҥын — З.Г.).
Утларак шокшын да пӱсын йылме йодыш шындалтын «Йылме, туныктымо паша да еш» секцийыште. Чумыргышо-влак умылаш тыршенак филологий наука кандидат, МарНИИЯЛИ-н йылме пӧлкажым вуйлатыше Серафима Сибатрован докладшым колыштыныт. Ӱмаште савыкталтше «Марий орфографий мутер» мыланна мом темла, тудым илышыш кузе шыҥдарыман, йылмылан тиде мом уым пуа — чылажат радамлын каласкален. Шанчызын темлымыже негызлалтше, мутшо ӱшандарыше ыле. Тудын ойлымыжым кажне марий колыштеш гын, у орфографий ваштареш ойлаш ок тӱҥал ыле дыр. Тугеже у орфографий нерген калыклан утларак умылтараш йылмызе-влакым йодман.
Йоча садыште икшыве дене марла кутырымо нерген Марий кугыжаныш университетын самырык еҥым ончен-куштымо шотышто пӧлкажым вуйлатыше Людмила Кошкина, ешыште ача-авам икшыве дене марла кутырыктымо нерген Финн-угроведений институтын доцентше Виталий Михайлов, шочмо йылмым туыктышын проблемыж нерген Марий образований институтышто марий филологий да культурологий кафедрым вуйлатыше Елизавета Игнатьева каласкаленыт. «Ача-авам школын соратникшым ыштыман», — каласен Советский район Шуарсола тӱҥ школым вуйлатыше Лидия Иксанова да тачысе школын пӱсӧ йодышыжым йӱкаҥден. Кӱшнӧ каласыме лӱм-влак чыланат йылме дене пашам ыштыше-влакын лийын. Но йылме нерген бизнесъеҥ Андрей Герасимоват ойлен. Молан ача-ава йочажым марий йылмылан туныкташ кумылан огыл, йодын тудо да шкеак вашештен: марий йылме ни карьерым ышташ, ни у шинчымашым налаш ок полшо. Андрей Сергеевичын нӧлталме проблема пеш кугу каҥашымашым тарватышаш ыле. Но тидын нерген калыкна але шонаш тунем шуын огыл. Ме шукыж годым «йылме пыта, йылме йомеш» ман шорташ йӧратена. А келгынрак да кумданрак каҥашаш да изин-изин ала-можым вашталтен толаш, шкежат ямде огынал. Шортынак, илышна эрта.
Тӱвыра ынже савырне ӱвыраш
Индешымше погын тӱвыра йодышым, тудым калык чонышко шыҥдарыше газет ден журналын, радио ден телевиденийын пашаштым иктеш каҥашаш темлен. Секцийын пашаже ӱшан шӱлыш дене почылтын. Культурологий доктор Галина Шкалина «Россий Федерацийыште культура политика» доклад ямдылалтме нерген увертарен. Моло калыкын культурыж дене пырля негызлан марий тӱвырамат шотыш налме. Галина Евгеньевна пытартыш ныл ийыште лийше вашталтыш-влаклан акым пуэн. Чий йӱлана утыр илана, мемнан чон поянлыкна негызеш руш пошкудына-влак у кином (Алексей Федорченко: «Шошо», «Олыкмарий-влакын кавасе ватышт») сниматлат, йот эллаште марий сылнымут савыкталтеш. Сай паша радамым утыр келгемден Марий самырык театрын режиссёржо Олег Иркабаев да театр-влаклан госзаказ кӱлмӧ, гастрольыш лектын кошташ кугыжаныш полыш лийшаш нерген ушештарен. Марий самырык театрын южо спектакльышкыже миет да артист-влакым ончен чаманет. Туге ӱшандарышын, туге чоным пуэн модыт, а сценысе декорацийым келыштарыме шотышто тугай нужналык шинчалан перна. Пытартыш финн-угор театр-влак фестивальыште критик ден театровед-влак «Айвика» спектакль шотыштат тидым палемдышт. Тиде амалланак кӧра огыл мо режиссёр-влак шуэнрак гына классикылан шотлалтше кугу пашалан пижыт, утларакшым мурен-куштымашан, весела воштылтышан, мыскара-койдарчыкан пьесым сценышке луктыт. Пуламыр ийлаште, очыни, тыгай йӧн мыланна илен лекташ полшен. Шкеннам шке ончен воштылынна. Но таче, калыкланна кӧ улымыжым шарныктыше, кушеч ме толынна да кушко умбакыже корным кучена — тидын нергенат каласаш жап толын. Сценысе кажне у паша кугыжаныш могырым сай окса полыш дене негызлалтшаш.
Газет ден журнал, радио ден телевидений… Кузерак нуно марий тӱвыранам, шочмо йылмынам, юмыйӱланам арален вияҥдат? Тидын нерген лӱмлӧ журналист-влак Раисия Данилова (Йошкар-Ола), Игорь Губаев (Пошкырт) ойленыт. Уке, шке пашаштым чапландарен да моктен огыл, а тачысе савыктышлаште печатлалтше, эфирлаште йоҥгышо мутын куатше да тиде мут верч мутым кучымо нерген тургыжланен.
— Марий Эл радиошто кечыгут марий муро, марла ойлымо йоҥга. Но могай? — йодын Раисия Михайловна.
Тиде йодышымак Марий композитор ушем вуйлатыше Валерий Кульшетов утларак келгемден. Ме умбакыжат эфир дене шоналтыде, пайдаланаш тӱҥалына гын, марий мурын шке шотан ойыртемжым (пентатоникын ямжым) йылт йомдарена. Марий такмакын, марий мурын шке интонацийже, шке значенийже курымла дене вияҥ пеҥгыдемын. А ме кӱчык жапыште калыкнан уш-акылже гыч тидым ӱштыл кудалташ пижынна мо? Кусарыме мурылан кӧра калыкна кугезе сем савыртышым шке уш-акылже, шӱм-чонжо гыч шиждеак ӱштеш.
Погын деч кум кече ончыч Йошкар-Олаштат Марий Эл Радио йоҥгалте. Тиде татым оласе-влак ятыр жап вученыт. Ынде кок радион программыж дене келанена. Келша гын, Геннадий Сабанцевын «Жап йогынжым», «Шуматкече вашлиймашыжым» арня гыч арняшке вучена. Келша гын, Марина Глушкован «Ӱдырсийжым», Владимир Матвеевын «Поэтъялжым», «Ӱмыргорныжым» уэш-пачаш колыштына. Содыки, ойырен налаш йӧн уло годым саяк: журналист чоным пыштен ямдылыме передачыже веле чонышкына шыҥа.
Тӱвыра йодыш кумда. Кидмастарын, ялысе культура пӧртын, тоштерын пашаж нерген Виталий Кудрявцев (Оршанка), Ольга Вапаева (Урал, Арти район), Анатолий Муравьёв (Йошкар-Ола) каласкаленыт. Нуно тӱвыра ден кылдалтше йодыш-влакым кучем полшымо дене тӧрлаш йодыныт.
Ты гана ала-молан ялысе культура йодышым кумдан ончалаш нигӧат ыш пиж. Моланжым такше умылаш неле огыл: намыс. Намыс, кӱчызӧ илышым илен, чон арулык, сылнылык, порылык нерген нӧшмым еҥ чонышко ӱдаш. Ме чыланат палена: совет жапыште чоҥымо клубна-влак шолдыргеныт, уым чоҥаш кызыт нигӧ ок тӱҥал, олмыкташат окса огеш ойыралт. Культура пашаеҥ-влаклан (тугакшат изи!) пашадарым тӱлаш огыл манын, паша кечым кӱчыкемдат. Культурын уста пашаеҥже-влак моло шотан айдеме семынак лектышан пашам кычалын, йот кундемлашке каят. Пытартыш ийлаште кугыжаныш мыняр гана тӱрлӧ программе почеш ялысе клублан полшаш сӧрыш? Нимоат ыш вашталт. Россий Федерацийын, тыгак Марий Элнан вуйлатышыже-влак кажне кечын экономике вияҥме, промышленность йолымбаке шогалме, образованийын, медицинын у кӱкшытыштӧ улмыж нерген ӱшандарат. Кунам нуно культура деке мелын савырнат? Вучен шуктена мо?..
«Марий кумалтыш» — йӱлам аралыше
Марий юмыйӱла секцийым «Марий кумалтыш» ушем вуйлатыше Александр Таныгин вӱден. Мутланымаш шке пашашт дене палдарыме негызеш ылыже. Альберт Рукавишников Тӱҥ онаеҥын погын вашеш серымыжым лудын.
Таче Марий Элыштына калыкым йодыштмо почеш 51,1 процент православий, 15,5 процент чимарий, 6,5 процент ислам вера почеш шке пӱрымашыжым чоҥа. Марий юмыйӱла пашам вияҥдымаште таче «Марий кумалтыш» юмыйӱла ушем, пагалыме онаеҥ-влак кертмышт да моштымышт семын тыршат: шнуй отым аралат, кумалтышым эртарат, газет да журналлаште, радио да телеэфирлаште марий йӱла нерген каласкалат. Республикыште 328 отым тӱвыра поянлык семын аклыме. 126 отышко калык кумалаш толеш. Но онаеҥ-влаклан кӱлеш шымлызе-влакын полышышт. Калык шинчымашлан акым наука пашаеҥ-влак пуышаш улыт.
Ятыр еҥже марий юмыйӱлан тӱҥ шонымашышым, негызшым, ыштышаш пашажым, тӱняончалтышыжым але мартеат умылен шуктен огыл. Тиде марий кудо (ушемын офисше) нерген ойлымо годымат раш койо. Кудын кӱлешлыкше нерген мутым лукмеке, южо чытамсыр чонжо «те мо, ушда каен, марий айдеме эре отышто кумалын!» манын шылталаш пиже.
Эртыше ныл ий жапыште марий юмыйӱлам школышто предмет семын туныктымо йодыш пӱсын шоген.
— Тений Марий Элыште эксперимент семын «Основы религиозной этики» предмет почылтын, — радамлен ты йодышым Мер Каҥаш вуйлатыше Лариса Яковлева пленар мутланымаште. — Кӧ могай юмыйӱлам тунемнеже, тугайым тунемаш йӧным почмо. Но Россий Федерацийысе образований программыш марий юмыййӱла нерген информацийым пуртымо огыл. Таче федеральный образовательный стандартышкат Марий юмыйӱла предмет семын огеш пуро. Ты шотышто мемнан ни туныктымо книгана, ни ешартыш пособийнат уке. Но мемнан стандартыште уло «История и культура народов Республики Марий Эл» предмет. Тышке посна блок але модуль семын марий юмыйӱла нерген шинчымашым пурташ лиеш.
Онаеҥ-влак умбакыжат ты пашам шуяш, школышто марий юмыйӱлам туныктышаш верч чыла ыштыман ман, ойым пидыныт да тидым резолюцийыште палемдаш темленыт.
Юмыйӱла ушемлан закон дене келшышын пашам ыштымаште Марий Эл тӱвыра, печать да национальность паша шотышто министерство полша. Отым аралыме йодышым историй да культурым аралыше управлений пӱтынек шке ӱмбакыже налын. Тидлан лӱмын ыштыме (целевой) программа почеш окса ойыралтеш.
«Марий кумалтыш» ушемын тӱҥалме ятыр пашаже калык уш-акыл гыч лектеш. Онаеҥ-влак пагытын темлымыж семын Марий Элыштат, пошкудо кундемлаштат кумалтышым эртарат, умылтарыме пашам вӱдат, районлаште (У Торъял, Советский, ончыкыжым — Шернурышто) кудо-влакым почыт. Кертмышт да моштымышт семын шке шинчымашыштым кагазышке серат. Погын деч ончыч «Марий Эл» газетыште «Марий кумалтыш — марий тӱняончалтыш» вуймут дене марий юмыйӱла ушемын негызше, тӱҥ умылымашыже нерген шинчымаш иктешлалтын. Погын вашеш Александр Таныгин «Ош Сандалык ончылно» книгам, Ираида Степанова «Кӱсото» фотоальбомым савыктеныт. Секцийыште изирак книга презентаций семын лие.
Марий юмыйӱлан пӱртӱс дене таҥ лийын шогымыжым шотыш налын, Марий кугыжаныш университетын профессоржо, философий наука доктор Виктор Соловьев погынын резолюцийышкыже Чебоксар ГЭС-ын вӱдшым нӧлталме ваштареш лияш да тидын нерген Россий Правительствыш обращенийым ямдылаш ойым ыштыш.
— Йӱд мыняр вудакарак, шӱдыр тунар волгыдырак манын, ик ушан айдеме ойлен, — иктешлен шке мутшым Александр Таныгин. — Мемнан илыш кечынат, марий-влак, вудакан коеш. Но ончыкылык илышнам чыланат волгыдо корно семын ужына. Мемнан мланде суртна ӧрдыж тӱня гыч чолга шӱдырла коеш. Тугеже меат пӱтынь калык дене пырля шӱдыр гае волгалт шогышаш улына.
Марий тӱня да мер паша
Секций-влакын пашажым тӱҥалме деч ончыч тиде кок йодышым иктеш ушымо нерген увертарышт. Тыге мутланымашыжат утларак оҥайын вийналте. Мер Каҥашын Уставше нерген Никандр Попов, Анатолий Радыгин ойлышт. Уставым шукынжо огытат пале, тудо тачысе илышлан келшыше огыл, тоштемын, уэмдаш кӱлеш, маньыч. Але теве погынышко делегат-влакым сайлыме принцип уке маньыч. Мӱндыр родына-влак Марий Элысе районлаште пӧлка укем ужын шуктеныт. Но «Молан районысо марий-влак, иктеш чумырген, делегатым сайлен огыт керт?» йодышлан йодыш денак вашештен погынын оргкомитетшым вуйлатыше Михаил Васютин.
Молгунамсе семынак Мер Каҥаш еҥ Анатолий Смирнов шке шонымыж дене калыкым ӧрыктарыш: Мер Каҥашыште кучемлаште, тӱрлӧ сферым вуйлатыме пашаште тыршыше-влак лийшаш огытыл, утларакшым илалше еҥ-влакым тушко пуртыман. Ах, тиде йодыш шотышто ӱмыр мучкак ӱчашыман! Иктым ом умыло: самырыкшым ты пашаш огына ушо гын, 10-20 ий гыч илалшыжым кушеч муына?
Оньыжа шотыштат уэш ӱчашен нална. Иктыже оньыжа олмышто кучемысе еҥ лийшаш огыл мане, весыже, мӧҥгешла, кучем еҥ утларак пайдам ыштен кертеш ман ӱшандарыш. Ты шотышто Олег Третьяков поснак чолган шогыш: кучем еҥ утларак кылым ышташ, ик ой дене илаш полша, мане. Мер толкынын политика деч ӧрдыжтӧ лийшашыж нергенат кок тӱрлӧ шонымаш йоҥгыш. Ала-кӧжӧ шке пашаж нерген ойлымеке, координационный советым почмо нергенат ойым ыштыш. Но ты марте тиде пашам Мер Каҥаш ыштен огыл мо? Мер ушем-влак кокласе кылым ик йогыныш ушен да тӱшка пашаште кажныжлан посна верым палемден. Але тиде тыге огыл?
Тӱткӧ лийза: мер пашаште – самырык!
Лариса Яковлева марий тӱнян пытартыш нылияш илышыж нерген ойлышыжла палемден: 2008-2012 ийласе Мер Каҥаш самырык-влаклан кугу тӱткышым ойырышо семын историеш палемдалт кодеш. Тиде — чынак. Тыгай чын погынлан ямдылалтме жапыштат палдырныш: организатор-влак мер пашалан утларак самырык-влакым таратышт. Лидер семын «ВийАр» ушем вуйлатыше Алёна Иванова палдырныш. Пленар мутланымаштат, секцийыштат самырык тукымын пашаж нерген ойлыш. Южо делегатшын шинчажымак йымыктарыш, очыни. Туге вет, мер пашаште утыждене шинчаш пернет гын, сейчас тыйым тӧрлаш пижыт.
Но Алена лӱдшӧ полко гыч огыл. Мом да кузе шонышашым, мом ыштышашым, кӧлан ӱшанышашым раш палыме гай чучеш. Самырык-влакын тыгай койышышт, кумылышт нерген нунылан пӧлеклалтше секцийыште Марий Эл тӱвыра, печать да национальность паша шотышто министерствын пӧлкажым вуйлатыше Эрик Юзыкайн радамлен.
Марий илышым моло калык илыш дене пырля тӧремден колтымаште самырык-влак кугу вийым пыштат. Нуно тӱрлӧ проект почеш шочмо йылмым Интернет кышкарышке шыҥдарат, Марий электрон мутерым ыштат, тӱжем дене калыкым этнодискотекыш чумырат. Ий еда слётышко чумырген, «Ме марий улына! манын йывыртат да шкеныштым шке тыге шуарат. Самырыкнекак мер пашаште йӱлен илымышт ончыкылылан ыштышаш паша программа семын лийын кертеш. Тиде пашам ик йогын дене виктараш, «Ӱжара» (Одо кундем) ушем вуйлатыше Виктория Папаева координационный советым почаш темлыш.
Туге гынат самырык-влак мер пашаште але марте тӱшкан шолыныт манаш ок лий. Но улшо-влакше Мер Каҥашыште шуко ий дене пашам ыштыше-влакым алмашташ ситышт. Пошкырт, Татарстан, Урал, Угарман, Виче, Одо кундемла гыч ик, а Марий Эл гыч кум самырык еҥым ойыраш палемдышт. Ӱшаныме шуэш: илалше мер еҥ-влакын келге уш-акылышт дене пырля самырык-влакын чолгалыкышт шочмо калыкланна сай паша лектыш дене тӱзланаш йӧным ышта.
Сайлымаш, у верым айлымаш
У оньыжам сайлыме йодыш поснак веселан эртыш. Ончычсо Мер Каҥаш еҥ-влак ты верышке Кугыжаныш погын вуйлатышын алмаштышыже, Мер Каҥашыште Лариса Яковлева пелен Кугыраклан шогышо Анатолий Ивановым темлышт. Римма Катаева, Раисия Данилова (Йошкар-Ола), самырык делегат Ирина Микрякова (МарГУ) калыкым В.Колумб лӱмеш рӱдер-тоштерын вуйлатышыже Владимир Козлов верч йӱклаш ӱжыч. Сӱретче Ямберде Йыван Марий кугыжаныш университетын журналистика кафедрыжым вуйлатыше Олег Тихоновым лӱмжым лукто. Тудыжо шке кандидатурыжым кораҥдаш йодо. Анатолий Николаевич Иванов верч 211 еҥ йӱклен, Владимир Никифорович Козлов 92 йӱкым поген. Сайлымаш ончыктен: марий Сандалыкна, сайым аклен, уда деч аралалтын, ончыкылылан пеҥгыде ӱшаным кучен ила.
Погын эртен. Делегат-влак яра жапыште Марий касыште мурен-куштеныт, Йошкар-Олан Какшан сер мучко эртеныт, М.Шкетан лӱмеш театрыште спектекльым онченыт. Чеверласыме деч ончыч Марий Эл вуйлатышын айоштыжо марий калыкын ончыкылыкшо верч чаркам нӧлталыныт. Делегат-влак шке кундемлашкышт шаланен каеныт, верлаште у лидер-влак пашалан пижыныт. Мом нуно калыклан темлаш тӱҥалыт, могай лектыш дене куандарат – жап ончыкта… Ныл ий гыч, марий-влак, угыч погынена.
Зоя Дудина, вӱдшор 2012 ий.