Эртыме корно калыкын пӱрымашыже, элын историйже дене пеш чак кылдалтын. Вуз 85 ий жапыште кӱшыл шинчымашым пуымашке, туныктышо, тӱвыра да сымыктыш пашаеҥ-влакым ямдылымашке, творческий да научный интеллигенцийым куштымашке, элын оборонно-промышленный комплексым вияҥдымашке кугу надырым пыштен.
Таче МарГУ-н кугу, икоян ешыже 8 тӱжем утла преподаватель ден студентым ушен шога. Тыште республикылан, элын тӱрлӧ шӧрынан экономикыжлан 86 направлений дене бакалавр ден специалист-влакым ямдылат. Марий классический университет ончычсо саманын сай традицийже ден тачысе инноваций йӧным, кугу опытан ученый-влакын опытышт да студент ден аспирант-влакын шанче пашашке икымше ошкылыштым ик кылдышышке ушен, ончыко ӱшанлын ошкылеш. Тыште тале профессионал-влакым веле огыл, элын патриотшо-шамычым куштат. МарГУ –Российысе да вес элласе образований системын ойыраш лийдыме ужашыже. Сандене вузышто 24 йотэл гыч студент-влак тунемыт, а выпускникше-влак тӱнямбалсе чыла континентыште пашам ыштат.
МарГУ-н миссийже – Марий Эл ден Российысе уш-акыл поянлыкым аралаш да ешарен толаш.
Тӱҥалтыш ошкыл
МАО-со икыше кӱшыл тунемме тӧнеж – Агропединститут – РСФСР-ысе Калык комиссар-влак советын 1931ий 22 майысе пунчалже негызеш почылтын. Марий кундемыште туныктышо-влак шотышто поснак чӱдӧ лийын. Икымше ийын ныл пӧлкаште (физико-технический, биолого-химический, политехнический да общественно-литературный) 129 еҥ тунемын. Вес ийын вуз Марий кугыжаныш педагогике институтыш савырнен, а 1933 ийыште тудлан Н.К. Крупскаян лӱмжым пуымо. 1935 ийыште икымше выпускышто 42 еҥ тунем лектын. Икымше номеран дипломым литератур факультет гыч Л.П. Антонова налын. Тудо вара 30 ий утла туныктымо пашаште тыршен.
Кугу Ачамланде сар икымше марий вузлан кугу нелылыкым конден. Шуко туныктышо ден студент фронтыш каен. МГПИ-н студентше Василий Архипов Марий кундем гыч икымше Совет Ушем Герой лийын. 1941 ий августышто пединститутым Козьмодемьянскыш кусарыме, сар пытымеке веле, уэш Йошкар-Олаш пӧртылын. 1941-1945 ийлаште вуз 650 туныктышым ямдылен луктын.
Сар деч варасе ийлаште (1946-1970) МГПИ элысе кугу педагогический вуз-влак радамыште лийын. Творческий интеллигенцийым – туныктышо, ученый, писатель ден поэт, вуйлатыше-влакым – ямдылымаш икымше вузын лӱмжӧ дене чак кылдалтын.
Классический университет шинчымашын негызше
1972 ийыште Марий кугыжаныш университет почылтеш, тыге классический университет шинчымашым налаш йӧн лектеш. Пединститут гыч у вузыш естествознаний факультетым кусарат (биологий да химий факультетым ыштат), тыгак историй да филологий, физике да математике, ялозанлык факультет-влак, подготовительный отделений, лу кафедр, шанче-шымлыме сектор почылтыт. МарГУ 10 специальность дене кадрым ямдылаш тӱҥалеш.
Кодшо курымысо 70-ше ийла кыдалне вузышто кок проблемный научно-шымлыше лабораторийым почыт: фармакологий да ялозанлык культурын лектышыжым нӧлталме шотышто. 1980 ийыште зоологий кафедре пелен цесарке селекций шумлык Сурткайык шотышто Всесоюзный научно-исследовательский да технический институтын опорный пунктшым пашаш колтат. Шанче да педагогике кадрым ямдылымашым вияҥдаш манын, 1990 ийыште университетыште аспирантурым почмо, а 1992 ийыште – 3 специальность дене – докторантурым.
2008 ийыште Н.К. Крупская лӱмеш МГПИ-м МарГУ дене ушымо. Тыге республикыште кугу университет комплекс шочын: шӱдӧ дене науко доктор ден кандидатым ушышо, шуко тӱрлӧ специальностьым ямдылыше шанче да туныктымо рӱдерыш савырнен. Таче тудо 6 факультет ден 5 институтышто педагогический образований, медицине, энергетике, радиофизике, ялозанлык, тӱвыра да сымыктыш, естественный да гуманитарный науко дене кадрым кушта.
Тунемме паша – кӱрылтдымӧ
Марий кугыжаныш университет – тиде классический вуз, тудо шуко профессионал шинчымаш программым темла. Поян опытым, тӱрлӧ научный ден образовательный технологийым кучылтын, МарГУ ятыр сферылан у формаций специалист-влакым ямдыла. Пытартыш ийлаште университет Россий вуз-влакын эффективностьышт шотышто эртарыме мониторингыште чыла критериальный показатель дене сай лектышым ончыкта. Марий Элысе вузла коклаште ончыл радамыште улеш, тыгак Юл кундем федерал округышто. Кызыт вузышто 86 направлений да специальность дене кадрым ямдылат, кӱшыл да кыдалаш профессиональный образований дене 250 тунемме программе шыҥдаралтеш. 2014 ийыште «Эмлыме паша» у специальностьым почмо. Ынде кӱшыл шинчымашан мадицине кадрым шкенан республикыште ямдылаш тӱҥалме. Кодшо ийын «Фармаций» да «Нефтехимий» специальностьла дене наборым эртарыме. Тений гыч «Математические методы в экономике» да «Медицинская физика» направленийла дене туныкташ тӱҥалыт. Ончыкыжым университетыште военный кафедрым, «Стоматологий», «Педиатрий», «Специализироватлыме радиотехнический системе» специальностьлам почаш шонат.
2016 ийыште МарГУ-што Академик А.Л. Минц лӱмеш радиотехнический институтын (Москва) базовый кафедрыже почылтеш. Тушто Российысе оборонно-промышленный комплекслан IT-специалист-влакым ямдылаш тӱҥалыт.
Науко – ончыко вӱдышӧ вий
Пытартыш ийлаште МарГУ шанче пашаште кугу сеҥымашыш шуын толеш, научный проект-влакын чотышт икмыняр гана ешаралтын. Вузын ученыйжо-влак писын шотлышо MarGRID сетьым ышташ грантым сеҥен налыныт. Тудо 600 утла компьютерым уша да секундышто 100 триллион операцийым шукта. Тудо куатше дене Российысе да вес элласе суперкомпьютер-влак дене таҥасен кертеш. Сандене МарГУ-со шанчыеҥ-влак тӱрлӧ проектлаште шке вийыштым тергат.
Тидым икмыняр пример дене пеҥгыдемдена. Оборонно-промышленный комплекс дене кылдалтше проект дене пытартыш кок ий жапыште 12,6 млн. теҥгеаш пашам шуктымо. Тенийлан эше 5 млн. теҥгелан контрактым пеҥгыдемдыме.
«ОПК-лан — у кадрым» проектлан 2016 ийыште 57,8 млн. теҥгем ойырымо. Тудым Полупроводник прибор завод дене пырля шуктыман. Вузын историйыштыже икымше гана кок мегагрантым сеҥен налме. Икымшыже электроэнергетике аланыште кӱкшӧ технологический производствым ыштыме дене кылдалтын. Тудым Чебоксарысе ««ЭКРА» научно-производственный предприятий» дене шукташ тӱҥалыт. 2016-2017 ийлан 110 млн. теҥгем ойырымо. Вес мегагрант регионын экономический вияҥмыже программе дене кылдалтын. Шушаш кок ийыште 12 млн. теҥгеаш пашам шуктыман.
Вӱдышӧ шанчыеҥ-влак кокла гыч посак А.Н. Леухиным, Е.И. Царегородцевым, А.Ю. Зеленеевым, Г.Е. Шкалинам, Р.А. Кудрявцевам, Н.С. Моровам, П.А. Апакаевым, Л.А. Жуковам, Т.А. Золотовам, В.П. Ившиным, Л.М. Рыбаковым, А.Г. Ивановым, М.Ю. Кокуриным, В.С. Патрушевым, В.Н. Самарцевым, С.В. Стариковым, Н.И. Поповым палемдыман.
Самырык шанчызе-влак нунын корныштым такыртат: Сергей Смоленцев (30 ияш биологий науко доктор лӱмым налын), Михаил Дубинин («2014 ийысе эн сай самырык ученый» Россий кӱкшытан конкурсын лауреатше), Елена Норкина («iВолга» молодежный форумышто шке проекше дене сеҥышыш лектын), аспирант Михаил Кокурин (эше студентше годым РАН-ын эртарыме «Эн сай студент шанче паша» конкурсышто Россий науко академийын медальже дене палемдалтын) да молат.
Студент-влакат почеш огыт код. Кажне ийын тӱрлӧ форум, семинар, конференцийлаште шке вийыштым тергат. Кеҥеж каныш годым Россий кӱкшытан «iВолга», «Территория смыслов», «Таврида» да моло форумлаште сеҥышыш лектыт. Теве Константин Арон кодшо ийын тыгай конкурслаште 700 тӱжем теҥгеаш 3 грантым сеҥен налын. Тудо вузышто «Проектирований школым» вуйлата. Тушко 80 студент коштеш. Кызыт самырык-влак проектым возат да нуным аралаш ямдылалтыт.
Студент-влак моло аланыштат чолга улыт
МарГУ – Российысе да Европысо ик палыме финн-угор рӱдер. Тыште финн-угровед-влакын X Тӱнямбал конгрессышт, финн-угроведений дене XXII Тӱнямбал студент конференций – IFUSCO – эртен, ӱмаште тыгаяк студент форумыш Россий, Финляндий, Венгрий, Германии, Чехий гыч 300 утла студент толын ыле.Тушко 26 вуз ушнен. Таче МарГУ-што «Финн-угор калык-влакын поянлыкышт» III Тӱнямбал финн-угор студент форум шке пашажым мучашла. Тудо вузын 85 ияш лӱмгечыж дене кылдалтын.
Самырык-влак тӱрлӧ фестиваль ден конкурслаште шке вийыштым тергат. Марий Элыште «Университет» группо кугу чапым налын. Тудо «Йошкар-Ола» мурыж дене Россий кӱкшытан конкурсын финалышкыже лектын. А студентке Ида Симонова «Универвидение – 2015» муро конкурсышто икымше лийын.
Вузышто спортлан эреак кугу вер ойырлтын. Тыште тӱнямбал да Россий кӱкшытан шуко спортсменым куштеныт. Нунын коклаште ечызе-влак Нина Селюнина (Рочева), Валерий Исаев, Альберт Ямалеев, куштылго атлетке дене Ирина Тимофеева – тӱнямбал классан спорт мастер улыт. МарГУ-што теле да кеҥеж полиатлон дене шуко спорт мастерым куштымо. Нунын коклаште – Владимир Воронов, Марина Бамбурова, Наталья Рокина, Алексей Шерестнев. Университет дзюдо школжо дене кугешна. Выпускница Людмила Юркина дзюдо, вольный кучедалмаш да самбо дене спорт мастер, юниор-влак коклаште тӱнян чемпионжо лийын. Пауэрлифтинг дене тӱнямбал классан спорт мастер Марина Подузова 2003 ийыште ЮАР-ыште Тӱнямбал чемпионатыште I верым налын. 2011 ийыште Турцийыште эртыше Теле Универсиадыште выпускница Светлана Бочкарева ече дене эстафетыште чемпион-влак радамыш логалын. Кеҥеж полиатлон дене МарГУ-н командыже Турцийыште Тӱнян чемпионжо лийын.
Таче вузын 50 утла студентше спортын тӱрлӧ видше дене Марий Элын сборный командыштыже республикын чапшым арала.
Леонид Гимаев