«Йылме йодыш»: Олор ял кутыртыш

«Йылме йодыш» рубрикыштына молгунамсе семынак марий йылмынан поянлыкше нерген палдарена. Таче Олор ял кутыртышын ойыртемже нерген мутланена.
Олор кутыртыш дене ойлышо марий калык Параньга районын йӱдвел-эрвел ужашыштыже ила. Тудын йыр шым суас, куд руш, ныл марий да Параньга ден Марий Турек посёлко верланеныт. Сандене Олор ял кутыртышышто фонетике, грамматике, лексике шотышто нине кундемласе калык-влакын йылмышт дене икгайлык вашлиялтыт.
Олор ялкутыртышын мут поянлыкшым ончалаш гын, тудо литератур йылме семынак кок кугу тӱшкалан шелалтеш:
— шочынак марий мут-влак;
— вес йылме гыч пурышо (кӱсынлымӧ) мут-влак.
Шочынак марий шомак-влак чылалан палыме улыт. Сандене, ме Олор ялкутыртышын лексически ойыртемжым гына ончыктена. Кӱсынлымӧ шомак-влак кокла гыч шуко суас калык деч толшо мут уло. Тидыж — Олор ялысе калык суас-влак дене пырля ила. Садланак ончымо ял кутыртышышто ятыр татар мут вашлиялтеш.
Ожно татар ден марий-влак икте-весе деке унала коштыныт. Олор ял гоч пум шупшыктеныт, икте-весе деке сатум ужалаш-налаш коштыныт, пырля келшен иленыт.
Ял кутыртышышто суас шомакын мыняр улмыжым палашлан Ф.А. Ганиевын редакцийже дене лукмо «Татарско-русский словарь» гыч марий шомаклан келшыше мут-влакым шукак ужаш лиеш. Ме гын, 25 тӱжеман мутерыште кокшӱдӧ утла мутым муынна. Тидыже пӱтынь мутерыште 15% лиеш.
Теме шот дене мут-влак тӱрлӧ улыт:
1. Пакча-саска, емыж, кушкыл лӱм-влак: пакча (сад) – суас бакча; полан (калина) – суас балан; пӱтньык (мята) – суас ботнек.
2. Янлык, вольык, кайык, кол лӱм-влак: янлык (зверь) – суас жанлек; алаша (лошадь) – суас алаша; кӧгӧрчен (голубь) – суас кугэрчэн. Карака (карась) – суас кэрэкэ.
3. Кочкыш-йӱыш лӱм-влак: премечь (перемечь) – суас пэрэмэч; арка (водка) – суас аракы.
4. Сурт кокласе арвер лӱм-влак: болак (железный таз) – суас болак; шаньык (вилы) – суас сэнэк; тырма (борона) – суас ‘тырма’
5.     Вургемым, чием сӧрастарыме арвер лӱм-влак: пыргенчык (головной убор женщины) – суас бэрканчык; ыштыр (портянка) – суас ыштыр; тасма (тесьма) — суас тасма.
6. Сурт-оралтым ончыктышо мут-влак: капка (ворота) – суас капака; тӧрза (окно) – суас тэрэзэ; отар (загон) – суас утар.
7. Общественный явленийым ончыктышо мут-влак: лапке (магазин) – суас лавка; пазар (рынок) – суас базар; сату (товар) – суас сату;
8. Действийым, состоянийым ончыктышо мут-влак: вудыматаш (бормотать) – суас быдырдага; ӧпкӧлаш (пенять) – суас ӱпкала; аптыранаш (быть в недоумении) – суас аптырарга; авызлаш (отведать) – суас авыз; кокыраш (кашлять) – суас какру; мокмыр (похмелье) – суас мокмыр
9. Предметын качествыжым, тӱсшым, палыжым, ончктышо
шомак-влак: тамле (вкусный) – суас тэмле; черле (больной) – суас чирле; окмак (глупый) – ахмак; д’ӱлер (дурак) – суас юлер.
10. Оҥартыш мут ден междометий-влак: чип-чип (цып-цып) – суас чип-чип; чу (стоп) – суас чу; шолт (хлоп) – суас шолт; ык-мык (заикаться) – суас ык-мок; чылт-чолт (щёлк-щёлк) – суас чат-чот; выж-вуж (вон) – выж-выж; салам (привет) – суас сэлам; ракмат (спасибо) – суас рэкмэт; аш лийже (пусть будет хлеб да соль) – суас аш; тяпи-тяпи (топать ножками) – суас тэпи-тэпи.
11. Ушем мут, частице: ала (или) — суас ала;  ма (или) – суас ма; ие (да) – суас ие; дыр (наверное, по-видимому) – суас дыр
Икманаш, марий шанчызе-влак Иванова Зоя Константиновна ден Коновалова Елена Семёновнан манмыштла, «Олор ялкутыртышым олыкмарий ден эрвелмарий наречий кокласе границе семын ончаш лиеш. Молан манаш гын, шымлыме ял кутыртышышто эрвел наречийлан келшыше ятыр икгай шомак кучылталтеш. Мутлан: тӧрза,  шижэ,  пизле,  капкас,  казыр, йокма, ятаз, йора да т. м.».

Елена Рублёва

Кидшер
Шонымашым ешараш

  1. Алина

    *районыштО

    Ответить
  2. Алина

    Поро жапда лийже) Татарстан кундемысе Актаныш районыште Йӱштӧ Памаш ялыштат тыгай кутыртыш. Ме вет тоже суас коклаште ик ял гына.

    Ответить