Шукерте огыл «Сандармох» мемориальный шӱгарлаште «Марийцы Карелии» регионысо мер организаций Марий Эл Республикыште шочшо да вуйыштым тышан пыштыше-влак лӱмеш шарнымаш стелым вераҥден. Политический репрессийыш логалше-влакым шарныме стелым 30 октябрьыште официально почыт. Тушко Марий Эл Республикысе Правительстве дечат посланийым колтат.
Совет военнопленный-влакын Карелийыште лиймышт нерген кызыт ушештарыше вер тиде шӱгарла веле. Теве воктенысе элыште, Финляндийыште, совет военнопленный-влакын 170 иза-шольо тойымо верышт уло. Тусо архивын данныйже-влак почеш, совет-финн сар годым ты элысе лагерьлаште да эмлымверлаште 89 национальностян 64 тӱжем утла военнопленный лийын. Статистике почеш чумыр пленный кокла гыч 80-85 процентше руш улмаш.
Финляндий ден Германий 1941 ийыште пленный-влакым вашталтылыныт. Финн-влак деке “дружественный наций-влак” (карел, ингерманланд да молат) логалыныт, а нунын олмеш тӱрлӧ национальностян совет военнопленный-влакым колтеныт, 1941-1944 ийлаште 3000 утла пленныйым немыч-влаклан колтеныт.
273-ше стрелковый полк гыч военнопленный Борис Кожевинын НКВД-н следовательжылан каласкалымыж почеш, приказ почеш чыла военнопленный-влакым икмыняр тӱшкалан шеледеныт. «Нас в тюрьме рассаживали по национальностям. Русских отдельно, украинцев отдельно, белорусов отдельно, карелов отдельно. Коммунистов и комиссаров сажали в одиночки», — лудына архивыште.
Финн-угор калык-влакым кокытлан пайленыт: лишне да тораште верланышылан. Карел, вепс, водь, ижор-влак пырля шинченыт. Тыгак ингерманланд савак ден эвремейс, тыгак 1600 ийлаште Финляндий гыч Ингерманландийыш толшо финн-влакым йыгыре ашненыт. Вес тӱшкаште коми ден удмурт-влак, черемис (марий) ден мордва (эрзя ден мокша) лийыныт, очыни. Но черемис-влакым удмурт дене гына огыл, Юл воктене илыше татар-влак денат иктеш кучен кертыныт.
Карелийысе Медвежьегорск районышто верланныше тюрьман лу паша подразделенийже лийын. Кызыт Медвежьегорск районысо Сандармох участкыште чодыра кокласе мемориальный шӱгарла — Российын Йӱдвел-Касвелыштыже 1937-1939 ийлаште политический репрессийыш логалше-влакым тойымо эн кугу вер. Тыште 236 иза-шольо шӱгарлаште титак деч посна лӱен пуштмо еҥ-влакым тойымо. Нунын коклаште каторгыш лӱмынак колтымо еҥ-влак, Беломорско-Балтийский каналын да Соловецкий лагерь-влакын заключённыйышт, тыгак воктенысе селала гыч тыглай кресаньык, лесник, священник, колызо-влак лийыныт. Сандармохышто еҥ-влакым 1937 ийыште тӱшкан лӱен пушташ тӱҥалыныт. Тиде 14 тылзе шуйнен, возат официальный источник-влак. Мутат уке, чыла тидым секретыште кученыт.
Шӱгарла пелен часамлаште Беломорканалым чоҥаш да Соловецкий переселенец-влакым лӱен пуштмо нерген списке уло. Ты кундемыште 10 тӱжем наре еҥым лӱен пуштмо. Еврей-влакын религий общиныштым вуйлатыше Д.Цвибельын “Республика” интернет-журналыште возымыж почеш, тыште 1997 ий годсек кажне ийын 5 августышто репрессийыш логалше-влакым шарналташ Сандармохышто погынат. А 1998 ийыште саде общине “Люди, не убивайте друг друга” возыман шарнымаш кӱм шогалтеныт. Ӱмашсе данный почеш, 187 еврейын лӱмжым рашемдыме, да ты спискым кажне гана йӱкын лудыт. Еврей-шамыч, чынжымак, тушто шукын лийыныт. Эсогыл еврей пленный-влакым посна отделенийлаште кученыт.
Мыняр марий еҥын капше?
А мыняр марий еҥын ӱмыржӧ лач Карелийысе лагерьлаште кӱрылтын? Тидым шымлыман да шымлыман.
Карелийысе Шарнымаш книгаште нунын нерген тыгай уверым муым: “Савельев Степан Илларионович. Родился в 1907 г., Марий Эл, с. Коченко; мариец; б/п; З/к. Проживал: Карельская АССР, Медвежьегорский р-н, ББК. Приговорен: тройка при НКВД КАССР 19 февраля 1938 г., обв.: по ст. 82 (побег). Приговор: расстрелян 4 марта 1938 г. Место захоронения — ст.Медвежья Гора (Сандармох). Реабилитирован 28 мая 1997 г. прокурором Карелии». Такшым тыгай фамилиян-влак кундемыштына улыт. Но села шотышто йоҥылыш лийын докан. Можыч, Килемар район Котёново але вес села?
Сандармохын тайныже шуко. Тушто 1937-1938 ийлаште гына огыл пуштеденыт. Тудым кугу терроризмын верже манашат лиеш. 1935 ий деч ончычат Беломорско-Балтийский каналым ыштымашке еҥ-влакым колтылыныт. Тушко, мутлан, 1933-1935 ийлаште палыме марий писатель Никандр Лекайн икымше произведенийжылан кӧра логалын. 1929 ийыште “У вий” журналыште “Настий” ойлымашыже лектын. “Калинин лӱмеш колхоз” очеркыштыже тӱҥ геройжым кулак-влакым чаманен ончыктен. Тидлан Лекайным кок ийлан каторгыш колтеныт. Тудо Медвежьегорск поселко воктенысе участкыште пашам ыштен. Ссылке гыч
Йошкар-Олашке пӧртылмекше, марий калыкын вияҥ толмыжо да пеҥгыде улмыж нерген воза. 1938 ийыште “Пиалан илыш” альманах лекташ тӱҥалеш. Тушто Н.Лекайн марий калыкын подвигше нерген “Кӱртньӧ вий” романым савыкта…
А Беломорканалыш кундемна гыч мыняр еҥ логалын? Ятыр еҥ тушто черланен, неле пашам ыштен колен. Ала-кӧжым ялысе шӱгарлаште тоеныт гын, варажым палыдыме еҥ-влакым посна верыш наҥгаеныт. Тудым каналоармеец-влакым тойымо вер манына.
“В первые годы коллективизации, в 1931-1932 годы, из д.Малые Параты уходили лучшие, грамотные люди. И.И.Мочалов с семьёй уехал на строительство Беломорканала…”, — лудына Волжский районысо ял-влак нерген возымаште.
Каналым чоҥымеке, икмыняр заключённыйым эрыкыш луктыныт. Тыге канал воктене икымше посёлко-влак шочыныт. Но ятырынже НКВД-н Беломорско-Балтийский комбинатыштыже кодыныт. А 1937-1938 ийласе репрессий жапыште нуным эн ончыч лӱен пуштыныт.
1939-1940 ийлаште — “зимний” сар, 1941 ийыште Германий дене тӱҥалше сар, финн оккупант-влакын оккупационный режимышт. А 1944 ийыште Карелийыште ялозанлыкым нӧлтымаште переселенец-влак ден заключенный-влак тыршеныт. Нуно Сталинын элым вуйлатыме жапыште 1953 ий марте вес верыш каен кертын огытыл. Теве могай шучко лийын Сандармох.
Килемар районысо Шарнымаш книгам ончалына. Ты районышто гына сар жапыште 1091 еҥ увер деч посна йомшылан шотлалтеш. 1941 ий июль-декабрьыште йомшо 151 еҥым шотлен мумо. Тыгак Килемар районын 9 шочшыжо 1941 ий июль-ноябрьыште финн оккупант-влак ваштареш кредалмаште Карелийыште колен. А тиде эше ик районышто гына, чумыр республикыште шотлаш гын, ты цифр эшеат кугурак.
Шарнымаш книгаште тӱҥ шотышто 1941-1945 ийласе сарыште кредалше да вуйыштым пыштыше воин-влакым пуртымо.
Лудына: «Деревяшкин Никанор Иванович 1910 г.р., д.Шаптунга Красномостовского с/c, рядовой, погиб 5 августа 1941 года на ребольском направлении (возможно в оборонительных боях у Андроновой Горы Муезерский район(?). Место захоронения: село Паданы. Медвежьегорский район». Але весе: «Ефремов Василий Фёдорович 1920 г.р., Кировская область, Шарангский район, рядовой, погиб в бою 31 октября 1941 года в районе Сегозеро, Медвежьегорский район».
Ты Шарнымаш книгаште совет-финн сарыште вуйым пыштышынат лӱмжӧ уло. Тыгерак сералтыме: «Осинов Иван Никитич. 1918 г.р., с. Юксары Юксарского с/с, сержант, умер от ран в январе 1940 года на Финской войне».
Сандармох участкыште МАССР-ын шочшыжо-влак кокла гыч эн ончыч КАССР-ын НКВД тройкыжо эн ончыч Лев Владимирович Козырскийым лӱен пушташ пунчалын. Руш, 1916 ийыште Козьмодемьянск олаште шочын, Сандармохышто 1938 ий 31 мартыште лӱен пуштмо. НКВД-н Беломорско-Балтийский комбинат заключённыйже-влак кокла гыч Сандармохышто лӱен пуштмо еҥ-влак:
— Митрусков Никодим Михайлович, Емелево села гыч, 1910 ийыште шочын, 1938 ий 21 январьыште лӱен пуштмо;
— Иванов Аристарх Петрович. Курыкмарий район Новая Слобода ялыште 1903 ийыште шочын, 1938 ий 4 мартыште лӱен пуштмо;
— Юпуртышкин Иван Николаевич, Звенигово район Марий Отар села гыч, 1901 ийыште шочын, 1938 ий 8 январьыште лӱен пуштмо.
Ороспаев Фома Парамонович нерген икмыняр данный уло: 1904 ийыште Параньга район Кӱшыл Олор ялыште шочын, арест марте Карельский АССР Сорокский (кызыт Беломорский) районысо Шижня ялыште илен. 1938 ий 10 июльышто арестоватленыт. Карелийысе НКВД-н тройкыжо 1938 ий 1 сентябрьыште лӱен пушташ пунчалын. Верже Медвежья Гора станций (Сандармох) лийын кертеш.
Чаманен каласыман, тиде списке тӱрыс огыл…
А кузе марий-влак Карелийыш логалыныт? Архивысе справке тыгайрак: “15.10.1931г. при СНК КАССР было образовано Переселенческое управление, которое осуществляло вербовку и завоз переселенцев для всех отраслей народного хозяйства республики и других районов СССР и иностранной рабочей силы из Финляндии, США и Канады”. Тугеже шуко марий еҥ заключённый семын огыл логалын. Тудо ӧрдыж кундемым пашаж дене чапландараш каен, но кӱлдымашыш лектын.
Пагалыме йолташ-влак! 1930-шо, 1940-ше ийлаште йомшо ача-кочада але вес родо-тукымда Карелийыште колымо нерген паледа гын, ынде Медвежьегорскыш толын, Сандармохышто марий калыклан шарнымаш кӱ воктене вуйым савен да шочмо кундемын мландыжым тушан шавалтен кертыда. Тек родыдам лач кушто тойымо огыда пале, но илыше ден колышо родо-тукым-влакым ваш ышташ ты шарнымаш стела полша.
Эльвира Терентьева.