Шочмо йылмынан ончыкылыкшо шкенан кидыште

Марий йылме – калыкнан ик эн кугу поянлыкше. Йылмына йӱла да тӱвыра семынак мемнам шкешотаным ышта. Тачысе марий йылме могай? Тиде йодышлан вашмутым кычалына. 
Марий йылме — школышто
Шыже пагыт толмо дене, молгунамсе семынак, школлаште йоча йӱк шергылтеш. Тунемме жапыште чыла гаяк предмет кӱлешан да пайдале. Ик эн оҥай да шинчымашым келгынрак налаш полшышо уроклан, шочмо йылмым шотлыман. Но пытартыш жапыште марий школжат да марий йылмым туныктымо шагатшат чӱдемын. Марий Элын Туныктыш да шанче министерствын палдарымыже почеш, республикыштына 283 школышто марий йылмым тунемыт, тышечын 145 школ марий йылмым кугыжаныш йылме семын, а 93 школ – шочмо йылме семын.
2013-2016 ийласе чотым (данныйым) таҥастарен ончена гын, кугу ойыртем палдырна. Тидыжым таблице гочат ужына.
Мут толмашеш, Марий калыкын IX Погыныштыжо, республикын вуйлатышыже Леонид Маркелов шочмо йылмым, сылнымутым туныктымо шотышто тыге каласен: «Изучению предметов «Марийский язык», «Марийская литература» отводится от 2 до 4 часов в неделю, что в достаточной мере обеспечивает получение обучающимися необходимых знаний.
В республике в настоящее время действует 277 общеобразовательных учреждений, из них в 265 – преподаётся марийский язык. Преподавание марийского языка в школах ведут 536 учителей.
Из 66 837 учащихся республики, марийский язык изучают 49 998 человек или 74,9% от общего числа учащихся с 1 по 11 классы. От общего числа учащихся с 1 по 9 классы процент изучающих марийский язык составляет 94». (ист. — www.zojadudina.ru)
Палемдыман, тачысе йоча-влак шочмо йылмын кӱлешлыкшым огыт шиж: ваш-ваш рушла мутланат, шочмо йылмым тыршен огыт тунем, марий йылме дене савыкталтше газет ден журнал-влакым огыт луд. Адакшым, мом самырык ӱдыр-рвезе-влак нерген ойлаш, кунам южо кугыеҥжат шочмо йылмышт дене огыт кугешне, ньогаштлан шинчымаш памашым почмаште руш йылмым веле тӱҥлан шотлат да руш йылмым путырак йӧратымышт нерген  ойлаш огыт вожыл.
Шке жапыштыже туныктышо, серызе, Шабдар Осып каласен: «Шочмо йылме дене пеҥгыдем шуышо йочам вес йылме дене туныкташ тӱҥалына гын, тудын йылмыже веле огыл, уш-акылжат пудыргана». Чынжымак, кертеш мо шочмо йылмым начарын палыше еҥ келге шинчымашым налын? Вет  шочмо йылмым начарын палыше еҥлан руш але вес йот йылмым тунемаш да кутыраш йӧсӧ.
Таче шочмо йылме дене чыла тӱрлӧ предмет дене шинчымашым налаш йӧн уке огыл. Вет тидланже полыш книга-влакат улыт. 2011 ийыште венгр профессор Янош Пустаин вуйлатымыж почеш моло финн-угор йылме семынак кыдалаш школлан 10 предмет дене марла термин мутер-влакым савыктен лукмо: «Кыдалаш школлан марий йылме дене биологий термин мутер»,  «Марий йылме дене кыдалаш школлан физике термин-влак мутер», «Марий йылме дене кыдалаш школлан географий дене термин-влак мутер», «Кыдалаш школлан химий термин-влак мутер», «Марий йылме дене кыдалаш школлан информатике дене термин-влак мутер», «Марий йылме дене кыдалаш школлан историй термин-влак мутер», «Школлан марла сылнымутшанче термин мутер», «Школлан марла математике термин мутер», «Марий йылме дене кыдалаш школлан обществознаний дене термин-влак мутер», «Кыдалаш школлан йылме термин мутер».
Палемдыман, республикые Туныктыш да шанче министерстве  «Марий йылмым тунемына» йылме порталым ыштен. Тидыже шочмо йылмым тунемаш эше ик сай йӧн.
Школлаште шочмо йылмым туныктымо шагатым шагалемдат гын, молан йоча-влаклан йылме да литературлан пӧлеклалтше ешартыш кружокым почаш огыл? Ача-ава-влакат школ вуйлатыше лӱмеш шочмо йылмым туныктымо шотышто йодмашым возен кертыт. А таче ме йӧршын тупела сӱретым ужына, ача-ава-влак икшывым шочмо йылмым тунемме деч кораҥдаш йодмашым серат.
Посна ойым марий газет ден журнал-влак нерген каласена.
Икымше марий савыктыш 1915 ийыште 4 февральыште «Война увэр» лӱм дене лектын. Эртыше шӱдӧ утла ий жапыште газет тӱрлӧ лӱм дене лектын: «Война увэр», «Ӱжара», «Йошкар кече», «Марий коммунист», «Марий коммуна», а 1991 ий гыч «Марий Эл» лӱм дене калыкыште палыме.
Тачысе кечылан «Марий Эл» газетын тиражше — 3005 экземпляр. Газетын историйыштыже сай кышам Пётр Григорьевич Корнилов коден. Лач тудын 1967-1977 ийлаште вуйлатымыж годым газетын эн кугу тиражше 23 тӱжем утла экземпляр лийын. Кызыт тиде коло пачаш шагалрак лектеш. Тыгай сӱрет моло газет денат палдырна.
Тиде таблицым ончен, могай шонымаш лектеш? Айста шоналтена: тышечын марий калыкнан мыняр ужашыже марла газет ден журнал-влакым лудеш?
2010 ийысе перепись почеш, тӱняште 557 000 марий ила, тушечын, 2,30 процентше гына «Кугарня», «Марий Эл», «Ончыко» «Сурт пече» да «Ямде лий» савыктышым налеш. Тыгеже каласен кертам: марий калыкна шочмо йылме дене лекше савыктышым пеш шагал лудеш. Шагал лудшо еҥ шагал пала, мутвундо поянлыкшат нужна. Эркын-эркын тудыжымат йомдара да йылмыже, койышыжо дене руш калыкыш савырна.
[pullquote-right] Палашлан: С.Г. Чавайн библиотекыш кодшо ийын 58 марий книга пурен.[/pullquote-right] А шочмо  йылме дене лекше теле да радио программе-влакым калык кумылын онча да колыштеш. Икте моткоч куандара: интернет дене пайдаланыме шотышто финн-угор калык-влакын ешыштым ончалаш гын, марий-влак ончыл радамыште улыт.
Шукерте огыл «Яндекс.Переводчик» сервисыште марий йылмат лектын. Ынде олыкмарий ден курыкмарий мут-влакым 85 тӱрлӧ йылмыш кусараш лиеш.
Сервисыш марий йылмым ешарашлан Йылмым литературым да историйым научнын шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институт «Яндекс» компанийлан  10 томан «Марий йылме мутер» дене пайдаланаш правам пуэн. Кызыт сервис бета версийыште улеш.
Палемдем, тиде кугу паша компьютер лингвист Андрей Чемышевын полшымыж дене ышталтын. Андрейын палемдымыже почеш,
«Кидшер» интернет-журналын редакторжо-влакын эскерымышт почеш, марла савыкталтше ТУЙ-влак (Тӱшка увер йӧн-влак — СМИ), тыгак интернет дене пайдаланыше йолташна-влак марла возышыла шуко йоҥылышым ыштат: марий йӱкпалым огыт шынде, ик мутым икмыняр гана кучылтыт, шке текстышкышт ятыр руш мутым пуртат.



Мыйын шонымаште, автор-влаклан, Марий Элысе кугыжаныш йылме-влак шотышто комиссий але Йылмым литературым да историйым научнын шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий шымлыше институт пелен редактор школым чумыраш кӱлеш. Тудо марла чын возаш туныктышаш. Тидыже студент, туныктышо, писатель, журналист да молыланат пайдале лиеш.

Николай Любимов

Кидшер
Шонымашым ешараш