Марий йӱла: Тӱҥ Ош кугу Юмо да тудын полышкалышыже-влак

Тӱня юмын моло ужашыжым (кавам, шӱдырым, кӱдырчӧ ден волгенчым) Юмын куатан озажлан шотлена.

Тӱня юмо — Ош Кугу Юмын Ойыртемалтше тӱсшӧ, тудын кумда аҥаже, Тыныслыкым (тырым — Курыкмарла) аралыше вий-куат. Жап шот Дене Ончаш тынат, Кумдык шот деке Таҥастараш тынат, тудын, Тӱҥ Ош Кугу Юмо гаяк, ни тӱҥалтышыже, ни Мучашыже уке. Тӱня Юмо Чарныде вияҥеш, шӱлыш вийжым кугемден шога. Тудо чыла пӱртӱс вий- влакым шке шӱлышыжӧ Дене ылыжта, нунын Коклаште кӱрлаш лийдыме, икте-весым пойдарен, ешарен, уэмден шогышо кылым виктара, Тӱнян иктешлыкшым, тичмашлыкшым, илышын кӱрылтдымылыкшым арала. 

Тӱня Юмым ме шке шинча дене кава, кече, тылзе, шӱдыр, пылвомыш, мардеж, йӱр, йогышо вӱд, тӱл, волгалтше волгенче семын ужына але кӱдырчӧ рашкалтыме гоч колына. Нине пӱртӱс вий да явлений-влак Тӱня юмын кучемыштыже улыт. Шке Поро кумылжо лене тудо пӱтынь тӱням, чыла чонан-влакым чыташ лийдыме шокшо але йӱштӧ дечын, озыркан тӱтан мардеж, кугу шолеман йӱр але кугу пожар, чыла йоктарен наҥгайыше вӱд дечын арален ашна. Тудын полшымо дене ме аяр шокшо кечын, чаракым палыдыме мардежын, чарныде йоген шогышо вӱдын, когартен йӱлышӧ тулын вийыштым шонымо семын шке илышланна, чоҥымо оралтыланна лӱдыкшым лукде кучылтына.

Тӱня юмо ужын да пален моштыдымо лешак кугу кумдыкым, сандалыкысе пӱртӱсым шке вийже дене авалтен, ош тӱням вес тӱня гыч толын кертше осал вий-влак деч арала. Тудак жапын вашталтмыжым, кугыжаныш да калык кокласе илышым, кажне айдемын илыш-койышыжым эскерен шога.

Тӱня-влак нерген умылымаш шӱкӧ тӱжем ий жапыште чот вашталтын. Акрет годсо сонарзе да колым кучен илыше калык, шанчызе археолог-влакын возымышт почеш, утларакшым мландӱмбалсе да мланде йымалсе тӱнян вийыштлан эҥерташ тыршен. Пасу пашам ышташ тӱҥалмеке, калык кӱшыл тӱнясе вий ден оза-влакым шукырак пагалаш да нунын дечын курал-ӱдымӧ пашаште полышым йодаш тӱҥалын.

Кум ужашан тӱня нерген умылымаш тӱрлӧ калыкын икгай лийын огыл. Южо кундемысе шаман-влак кӱшыл тӱня (кава) шым пачашан улеш манын шоненыт. Шуко йӱдвел калык-влакын ӱшанымышт почеш, юмо кава деч кӱшнӧ ида. Туддеч кӱшнырак кугурак, акрет годсо вий пуйто верланен, а эшеат кӱшнӧ — эн Кугу Юмын илыме вер. Ӱлыл тӱняжат шӱкӧ пачашан манын шоненыт.

Ожнысо мэрий калыкынат тӱняончалтышыже, очыни, тыгайракак лийын. Кугезына-влакнан ойлымышт почеш, айдеме шке илышыштыже индеш тӱняш логал кертеш.

Кажне айдеме илыш подыш пурымыж деч ончыч кум тӱняште илен эртара. Икымше тӱня шочаш келыштарыме, шинчалан койдымо лешак изи кичкыште верланен. Шанче пашаеҥ-влак тиде тӱням хромосома (нӧшмӧ) маныт. Тыгай изи, тунамак пеш кугу куатан, микрофонышто тына рашемдыме тӱняште айдемын ик эн шергакан ӱжашыже ида.

Кокымшо тӱняште шочшаш айдемын ужашыже-влак ӱдырамашын пӧлӧштыжӧ (яйцеклетка) да пӧръеҥын тӱлӧштыжӧ (сперматозоид) вийым йогат.

Кумшо тӱня, пӧлӧ да тӱлӧ ушнымеке,ӱырамашын авагудыштыжо верлана. Тушто шочшаш аза вияҥеш. Шочшо аза нылымше тӱняшке вонча.

Тыгеже, мландӱмбалсе илышым нылымше тӱнялан шотлаш лиеш. Но тудын кӧргыштӧ мыланна палыдыме вес тӱня-влакат улыт. Айдеме, кодымекше, мланде йымалсе визымше тӱняшке логалеш. Тиде тӱням иктат ужде ок код. Моло тӱняжым чылалан ӱжаш пӱралтын огыл. Пеш шагал еҥ тына индешымше тӱняш логал кертеш. Нине тӱня-влак могай улыт — ме нимомат каласен огына керт.

Нылымше тӱняш (ме тудым “ош тӱня” манына) вончымеке, шочшо аза колшо кум тӱняште кузе илымыжым, тудын дене мо лиймым, кузе мӱшкыр гыч лекмыжым да вияҥмыжым йӧршынат ок шарне.

Ош тӱняште айдеме тӱнямбалне улшо пӱртӱс вий да явлений-влак лене пайдаланаш тӱҥалеш. кумшо тӱняште тудлан илашыже аважын шӱмжӧ, мокшыжо да моло кӧргарвер- же полшеныт, вӱр да лимфа южым эрыктен шогышо йӱр але мардеж семын илышым вияҥденыт. авагудышто аза шӱм, мокш, шодо да модо коргарвер-влакын илаш полшымышт нерген шижын тынат, пален моштен огыл. Тыгай Шинчымаш туллан петыралтын.

Тӱня Юмо ден айдеме, чӱчалтыш вӱд ден теҥыз семынак, икгай улыт. Вет айдеме пӱртӱсын ойыраш лийдыме биологический ӱжашыже, пӱртӱс вий семынак ила, пӱртӱсыштӧ Могай тына вашталтыш лиеш — чылажымат шке капше, кӧгар- верже дене шижын шога. Пӱтынь сандалык, тыгак кавасе пӱртӱс вий ден кажне айдеме Коклаште, мӱшкыран ава ден аза семынак, шинчалан койдымо, ойыраш лийдыме “Кылымде кыл” уло. Садланак ме пӱртӱсыштӧ могай-гынат вашталтыш лийшашым, атмосферысе давлений кӱзышашым але волышашым шижын шогена.

Нылымше тӱняште айдемым Кава Юмо арален ашна, Ош Кече Ава Шӱм семынак ырыкта. Тылзе, шӱдыр-шамычат тудлан пояшат. Мардеж яндар южым пуа, вӱд — илыш вийым, тӱл — шокшым. Кӱдырчӧ, волгенче да моло пӱртӱс вий да явлений-влакат айдемылан илаш йӧным Ыштат, тудын кузе илымыжым, чон — кылым вияҥдаш тыршымыжым, погыжым аныклен погкален, тазалыкым эскерен, кучымо вольыкшым да ӱзгаржым арален шогымыжым — чылажымат раш ужыт да эскерат. Кӱлеш тодым Нуно мыланна вийым пуат, куатнам вияҥдаш подшат, кап-кылнам осал чер деч эрыктат.

Чыла тидым ме илыме курым мучко ала-мыняр гана шижын, умылен але тогдаен кертына. Санденак пӱртӱс вийым, поснак вуйӱмбалсе нимучашдыме канде кавам, шыратен ырыктыше волгыдо кечым, пычкемыш йӱдым волгалтарыше шыма тылзым, чӱчкен йӱлышӧ шӱдыр-влакым, каваште, южышто ӧрыктарыше вашталтышым але могай-гынат порым, илашлан йӧным ыштыше умылаш лийдыме вийым вашлийына, чонна дене шижына, уш-акыл вийна лене умылена — чылажымат, шкенам пагалыме семынак, пагалена. Вий-куат ситыдыме тодым, неле пагытыште ондак вашлиялтше куатан тӱня Вийлан эҥерташ тыршена.

Поро Тӱня Юмылан марий калык ожнысек кумалын шоген. Тӱҥ Ош Кугу Юмо деч вара Тӱня Юмо — ик эн чот пагалыме, илышлан тынысым пуэн шогышо. Тӱня Юмылан чыла марий-влакат нумалыт. Курык марий-влак тудым Сото Тӱня юмо (Сотня юмо) маныт. Сото мут олык марла волгыдым ончыкта. Чуваш-влак коклаште нигӧн да нимон полшымо деч посна ышталтше, нигунамат пытыдыме Сюттенче (Сюд — сото, волгыдо; Тюнзи — тӱня) — кугу сандалык нерген миф аралалт кодын. Чуваш-влакын шонымышт почеш, Сюттенче тӱням волгалтара, ава семын илыше пӱртӱслан ылыжаш, илышым, моло пӱртӱс явлений-влакым шочыкташ вийым пуа. Ожно марий-влакат, очыни, тыгак шоненыт.

Ош тӱнян волгыдылыкшым палемден, кугезе калык сотый (волгыдын) илышым помыжалтен, туллан ылыжашыже тӱҥалтышым пуэн, Вияҥден Кертмыжым палемден. Волгыдо (сото) тӱе гоч тудо тӱнян арулыкшым, ар (нравственный) куатан улмыжым, пычкемыш, шыгыремдыше, чыла луген, шалатен пытараш толашыше осал вий-влак деч ойыртемалтмыжым рашемден.

Мер калык дене отышко кӱзымӧ тодым Тӱня Юмылан ожно индеш чоным пуэныт. Тӱня юмо лӱмеш вӱрзым вел марий-влак 1860 ийлаште 2 имньым, ӱшкыжым, ушкалым, тагам да лудо — комбым кумалыныт. Тудым нуно кавасе юмо кокла гыч эн кугураклан, порым конден шогышо вийлан шотленыт. Кызыт Тӱня Юмылан вич чон дене кайыквусым (комбым) луат.

Тӱням уэмден, ылыжтен, пӱртӱслан шочаш-кушкаш ситыше вийым пуэн шогышо Юмын Поро пашажым кугезына- влак иеш сай паленыт. Нуно тиде пашам Тӱня Юмын аваже шуктен шога шоненыт. Тыге кугезына-влак чылажымат чонаным ыштен, нуным шочыктен, тӱзаҥдарен шогышо Тӱня юмын ӱнаржым рашемденыт. Тудын вий-куатше дене тиде тӱня жапын-жапын уэмеш, чонан-влак шолыт, манын умылтареныт. Тӱня юмын шочыктышо ӱнарже ынже изем манын, кумалтыш тодым шорыкым пуэныт, кызыт тын лудо дене кумалыт.

Тӱняште чылажат Ош Кугу Юмын пӱрымыжӧ (рушлаже пророчество маныт) почеш шукталтеш. Мо тӱнялан пӱралтын, кузе туло шукталт толеш — ме палышаш огынал. Ош Кугу Юмын шӱдымӧ почеш илышым виктарен шогышо, тудын шӱдымыжым илышыш кузе шыҥдарымым да тӱнян пӱрымашыжым эскерыше вийым ме Тӱня юмын йӱрыштыжӧ манына. Тудо чыла чонанлан мо пӱралтын — шуктен шога. Тӱня юмын пӱрышыжлан ожно ӱшкыжаш вольыкым намиеныт тын, кызыт ийын коштшо сурткайыкым але тагам йӱат.

Тӱня юмо ош тӱнясе чыла илышым арала, серлаген шога. Тыныслык эре аралалташ, Тӱня юмо илышым осал тушман деч, неле чер деч эре серлагыже манын, кугезына-влак семынак мэрий калык тӱня юмын Суксыжлан-серлагышыжлан кумалеш. Кумалтыш тодым тыгак Тӱня юмын витньызыжым — шижтарен шогышо вийжым ӱжеш. Витньызе Тӱня Юмылан калыкын кузе илымыжым ӱмылтарен шога, кумалме тодым мо йодмынам виктара.

Тӱня Юмым кавасе да южысо индеш ӱнаран вий семын ме палена да, тудым пагален, Жапын-жапын лӱмешыже кумалтышым эртарена. Индеш вий коклаште кечым, тылзым, пылым, вӱдым, мардежым ме ӱнарым пуышо ава семын пагалена. Тӱня юмын моло ужашыжым (кавам, шӱдырым, кӱдырчӧ ден волгенчым) Юмын куатан озажлан шотлена.

Материалым Никандр Попов ден Александр Таныгинын
«Юмын йӱла» книгашт гыч налме.

Кидшер
Шонымашым ешараш