Марий йылме: Сказуемый

Синтаксис.

1935 ийышт лекше «Марий грамматик» книгаште В.Соколов сказуемыйым «каласыме мут» манеш. Ондак Г.Г.Кармазин «Марий йылмыончыш» книгаште «койыш» мут дене рашемден. Тӱнямбал йылмышанчыште «предикат» маныт. 

Сказуемый – кок составан предложенийысе подлежащийым ончыктымо предметын але явлений-влакын лийме улмо формышт да палыштым каласыше предложениийын тӱҥ членже.

Предложенийыште сказуемый подлежащий нерген мо ойлалтеш. Тудым ончыкта, каласа да могай, мо тудден ышталтеш, тудо мом ышта йодышлан вашешта.

Сказуемый предложенийыште подлежащий нерген мо ойлалтмым рашемда.

  1. Морфологический формыж шотышто сказуемый кок тӱҥ тӱшкалан шелалтеш: глагольный да лӱман.

Глагольный сказуемый простой, составной да сложный лиеш.

  1. Простой глагольный сказуемый — тӱрлӧ наклонений, жап, числа да лица форман составан але ик глагол дене каласалтеш. Илышыште ик глагол дене каласалтеш, мутлан, Изи тайыл почеш мунчалтен волышыжла, Сакар ече вуйжо дене нолго воштырым шуралтыш (С.Ч.); Ванька Жмаковлан таче кермычым ужалынеже улмаш (М.Ш.).
  2. Сказуемый составной глагол дене каласалтмыж годым сказуемыйым составной маныт. Составной глагол лексический значениян глагол гыч (тӱҥ глагол) + полшышо глагол гыч шога. Полшышо глаголын лексический (вещественный) значенийже уке, тудо тӱҥ глаголан тӱрлӧ модальный значенийым ешара, садлан кӧра составной глагол ойыраш лийдыме йылме единица, а тидыже кеч-кузе каласалтеш гынат, предложенийын ик членже веле лиеш, мутлан, Эчан киндым чывыштыл кышкен пытарышат, кидшым ваш перкален, парняжым эрыктыш, вара кугун шӱлалтен колтыш (Н.Л.).

Составной глагол каласалтеш:

а) простой глагольный сказуемыйын кӱэмалтше ойсавыртыш дене, мутлан, Эчан киндым чывыштыл кышкен пытарышат, кидшым ваш перкален, парняжым эрыктыш, вара кугун шӱлалтен колтыш (Н.Л.).

б) глаголын тӱрлӧ описательный формыж дене, мутлан, Эчан киндым чывыштыл кышкен пытарышат, кидшым ваш перкален, парняжым эрыктыш, вара кугун шӱлалтен колтыш (Н.Л.).

в) уке/уло безличный мут дене, мутлан, Кормыжтал шуынеже ыле, но аламом шоналтышат, мӧҥгеш пыштыш (Н.Л.).

г) смысл да формо шотышто ойыраш лийдыме мутсавыртыш-влак дене, мутлан,  Чакненак чакнат нуно (А.Ю.); Туге гынат тушман нушкынак нушкеш (А.Ю.).

  1. Сложный глагольный сказуемый – аш инфинитив да вашталтше форман глагол дене каласалтеш, мутлан, У верышке миен шумеке иже, волгыжтӱр шарлаш тӱҥале (А.Ю.); Кугергин ӱпшалтше, пӱжвӱд дене комешталтше вургемжым кудаш кышкыш(В.Ю.).

3 Лӱман сказуемыят простой, составной да сложный лиеш.

а) лӱман простой сказуемый

Лӱман простой сказуемый лӱман ойлымаш ужаш дене каласалтеш, мутлан, Илыш сылне, весела. Таҥтаҥын воштончышыжо (к.м.).

б) стилистически кӱлешлык дене полшышо глагол коклан ойышто кодалтеш. Лӱман ужаш семын лӱм мут, пале мут, чот мут, олмештыш мутым гына огыл, тыгак наречийым, причастийым, оҥартыш мутым, междометийым ойыраш лиеш. Тиде ужашым ушышо глагол деч посна каласалтше предикатив семын ончат. Лӱман составной сказуемыйыште лӱман ужаш + улаш/лияш глагол-влак вашлиялтыт, мутлан, — Тый кӧн ӱдыржӧ улат (А.М.);  Тудо студент улеш.

Марий йылмыште улаш полшышо глагол лийынат, лийдеат кертеш. Полшышо глагол уке гынат, каласен гына ок шукталт, а ушышто уло. Тыгай годым каласалтеш:

  1. Именительный падежыште шогышо лӱм мут дене, мутлан, Ава – кава.
  2. Родительный падежыште шогышо лӱм мут дене, мутлан, Сава – ачамын.
  3. Лӱм мут + почеш мут дене, мутлан, Вӱд – пулвуй марте.
  4. Пале мут дене, мутлан, Йӱкшӧшыма, Йӱд тамле.
  5. Чот мут дене, мутлан, Тудокумышо, Кок гана кокытнылыт.
  6. Причастий дене, мутлан, Илышуэмше.
  7. Олмештыш мут дене, мутлан, Эн сай мурызотый.
  8. Наречий дене, мутлан, Поянлыкутыждене.
  9. Междометий дене, мутлан, Тӧражеой-ой-ой.
  10. Оҥартыш мут дене, мутлан, Волгенчейолт.

в) лӱман сложный сказуемый годым лӱман ужаш пелен тичмаш значениян глагол кучылталтеш, мутлан, Изам вуйлатышылан шога; Тыге  старший сержант сусыргымылан лийын адак мыйым разведка отделений командирлан шогалтышт (А.Ю.).

  1. Школышто ик составан предложенийыште сказуемыйым ойырат, мутлан, Тӱнӧ сайынак чытырыкта – ик составан предложенийын глагол дене каласалтше тӱҥ членже. Миклайвес тӱрлӧ айдеме. Мут, кунам сказуемыйын составышке веле пура, тунам сказуемый огеш лий, тудым рашемда веле.

Валерий Максимов,
филологий наука кандидат, доцент

Кидшер
Шонымашым ешараш