Предложенийыште мут-влак смысловой (лексический) да формальный (грамматический) пале дене шеледалтыт. Тӱҥ член-влак предложенийын грамматический негызышым ыштат, а второстепенный член-влак тӱҥ член йыр чумыргат да иктышт подлежаший, весышт сказуемый дене кылдалтыт, мутлан, Таче игече сай.
Руш йылмышанчыште второстепенный член-влак нерген тыгерак ойленыт:
Ломоносов Михаил Васильевич «Российская грамматикыште» «общество» терминым ончыктен.
Вадим Петрович Руднев второстепенный знаменательный мут-влак манеш. Тӱҥ член-влак значенийым палемдат, ешарат.
Николай Иванович Греч, Александр Христофорович Востоков второстепенный член-влакым шымлаш тӱҥалыт да кок второстепенный членым ойырат: определений да дополненийым.
Федор Иванович Буслаев руш грамматикыш обстоятельствым (умландарыше членым) пуртен, да предложенийын член-влакшым синтаксический кучылтмаш да значений почеш классификацийым темлен.
Руш йылме языкознанийыште кок школ озаланен:
1) логико-грамматический направленийын представительже-влак второстепенный членым ойырымо годым логический йодыш, ик членым весе дене алмаштымаш нерген ойленыт. Второстепенный член-влакым морфологически ончалтыш почеш палемденыт. Ойлымаш ужаш-влак да предложенийын член-влак теорий почеш лугалтыныт.
2) формально-грамаатический школын представительже-влак второстепенный членын икте але вес ойлымаш ужаш дене каласалтме йӧным ончыктеныт, мут-влакын синтаксический кылышт нерген ойленыт.
Предложенийын членже-влакым ойырымаш тӱрлӧ комбинацийыште ик йылмыште тӱрлӧ лийын.
Вадим Борисович Касевич кок позицийым ойыра:
1) формальный признаклан эҥертышаш, флективный ден агглютинативный йылмылаште морфологический признаклан.
2) предложенийын член-влакше нунын содержаний почеш ойыралтыт.
Вадим Петрович Руднев второстепенный член-влакым тыгай принцип-влак почеш ойыра:
а) смысловой йодыш-влак;
б) второстепенный член-влакым морфологически ончыктымаш;
в) член-влак кокласе соподчинений кыл;
г) ойлымаш ужаш-влакын палемдалтмышт;
д) лиеш але уке ик мут сочетанийым весе дене алмашташ.
Александр Иванович Смирницкий второстепенный член-влакым тыгай принцип почеш ойыра:
— синтаксический принцип (второстепенный членын рольжо);
— морфологический принцип (мутым ойлымаш ужаш семын ончымаш);
— лексический принцип (кажне мутын значенийым, признакым, процессым палемдымаш).
Мари йылмыште кызытсе йылмышанчыште тыге ончат:
Сурикова Ольга …… «О разграничении второстепенных членов в марийском языке» статьяште тыгай принцип-влакым ойыра:
1) синтаксический;
2) мут-влакын морфологий могырым каласалтмышт;
3) палемдыме мутын синтаксический функцийже;
4) лончылымо мутым, мут кылдышым синоним синтаксический конструкций дене алмаштымаш.
Иванова Зоя Константиновнан теорийже тыгай:
Марий йылмыште икгай предложенийыште член-влакым ончен «предложений член-влак икгай улыт, кунам нуно шке шотан улыт, сочинительный кыл дене кылдадтыт, вес член дене икгай синтаксический функцийым шуктат да тудо членым палемдат».
Валитов Георгий Николаевич тыге манеш, подлежащий ден сказуемый предложенийын тӱҥ ужашыже улыт, второстепенный член-влак иктышт сказуемый, а весышт подлежащий дене чумыргат.
Васикова Лидия Петровна, тыгай принцип-влакым рашемда:
- Рашемдыме мутын лексико-грамматический ойыртемже;
- Второстепенный член ден рашемдыме мут кокласе смысловой кыл;
- Рашемдыме мут дечын второстепенный членлан шыныдме йодыш;
- Второстепенный член ден рашемдыме мут кокласе синтаксический кыл;
- Второстепенный членын морфологический формыжо;
- Рашемдыме мут конкретный предметный значенийым йомдара але арален кода.
Йылмышанчыште кум второстепенный член-влакым ойырат: определений, дополнений, умыландарыше член.
Определений
- Определений предметлан, умылымашлан да лицалан тӱрлӧ характеристикым пуа, мутлан, Чевер кече лумым таче коремла гыч кече мучко поктыш; Колхоз садыш каналташ калык лектеш.
- Шке шотан предложенийын членже. Палемдыме мут дене пырля ик синтаксический тӱшкаш пура, мутлан, лышташ гай вичкыж; мамык гае кудыр.
- Определений ден палемдыме мут атрибутивный кыл полшымо дене кылдалтыт, мутлан, ракш алашажым, икияш пасушко, лопка верым.
- Лӱм мут але лӱман ойлымаш ужаш дене кылдалтеш да подчинительный атрибутивный мут сочетанийыш палемдыме мут семын пура, мутлан, смола заводышто, колхоз садыште.
- Атрибутивный мут кылдышыште, кудо предложений составышке пура, синтаксический шонымаш почеш тӱҥ мут подлежащий, дополнений, умландарыше член да лӱман сказуемый ужаш дене каласалтын кертеш, мутлан, пӧрт кӧргысӧ калык, сӧрал деч сӧралын чийыше, маска гай патыр.
Определенийын видше-влак.
- Шарлыше да шарлыдыме (распространенный/распространенный огыл);
- Ойыралтше да ойыралтдыме (обособленный/обособленный огыл);
- Препозитивный да постпозитивный;
- Келыштарыше да келыштарыдыме (согласованный/согласованный огыл);
- Икгай да икгай огыл (однородный/однородный огыл).
Шарлыше определений пелен эре зависимый мут-влак вашлиялтыт, мутлан, Тудын семален ончен куштымо эргыже кечыгут шоҥго кугызала омсадӱр олымбалне шинчылтеш.
Шарлыдыме определений пелен зависитлыме мут уке. Нуным посна (одиночный) определений манаш лиеш. Шарлыдыме определений чӱчкыдынрак вашлиялтыт, мутлан, Поро пашалан ситаре; Пӱнчӧ вуйышто сава гае тылзе кержалтын.
Ойыралтше определений предложенийын признакше нерген ешартыш шонымашым пуа:
1) предикавтивность ойыртемым ончыктен пуаш тыгай условий кӱлеш:
а) распространенность;
б) мут радам;
в) определенийын ешарен умылтарыме значенийже.
2) шукыж годым палемдыме мут дечын вара шога да пале мут дене, причастий да причастиян савыртыш дене каласалтеш, мутлан, Могай ӱдырамаш вет, каварен кертдыме.
Ойыралтдыме определений тӱҥ мут дене атрибутивный отношенийыште улеш.
Препозитивный традиций почеш определений марий йылмыште препозитивный улеш. Палемдыме мут деч ончыч шогышо определений.
Постпозитивный определений родительный падежыште шогышо лӱм мут, олмештыш мут, ойырышо определений-влак дене каласалтеш.
Келыштарыме вид постпозитивный, ойыралтше определений-влак, препозитивный определений пура, мутлан, Ужнем эше сайракым илышнам.
Келыштырыдыме вид пеҥгыде мут радам дене кылдалтын: определений палемдыме мут деч ончыч шога, мутлан, Умшаштыже тудын сигар ылыжеш.
Икгай вид сочинений кыл дене кылдалтыт, тӱҥ мутлан подчинятлалтыт. Предметым ик могыр гыч палемдат, икгай морфологический форман улыт, мутлан, Шарнем сӧрале, чапле, шыже кечым.
Икгай огыл вид годым семантика да синтаксис могырым икгай огытыл. Нуно подчинительный йӧн дене кылдалтыт, мутлан, Тыгай пӧртыштӧ куртньӧ машина марий еҥлан келшен ок тол.
Определенийын каласалтме йонжӧ-влак.
Тӱҥ мут определений годым субстантивированный мут сочетаний лиеш.
Притяжательный отношениян мут кылдыш коклаште определений лӱм мут да олмештыш мут дене каласалтеш, мутлан, куван кеҥеж, юмын ӱдыр, тумын лышташыже, мыйын кид.
Определительный отношений годым определений, мутысо сочетанийыште, тӱрлӧ ойлымаш ужаш дене каласалтеш:
— пале мут дене, мутлан, ош кӱ, кугу кол, оласе калык.
— лӱм мут дене, мутлан, чодыра тымык – именительный падежыште шогышо лӱм мут, авалан пӧлек – дательный падежыште шогышо лӱм мут, садым кушташ – винительный падежыште шогышо лӱм мут.
— чот мут дене, мутлан, кум еҥ, кокымшо кече, шуко паша, ятыр калык.
— олмештыш мут дене, мутлан, вес ӱдыр, тиде йоча, нимо шот.
— причастий дене, мутлан, толшо еҥ, палыдыме йоча, ашнышаш вольык, вучыдымо увер.
— наречий дене, мутлан, таче кече, кужун вучымаш.
— инфинитив дене, мутлан, малаш вер.
— деепричастий дене, мутлан, куанен вашлиймаш, ончыде вашкымаш.
— оҥартыш мут дене, мутлан, кылде-колдо орва корно дене.
Определений ден палемдыме мут кокласе морфолого-синтаксический кыл-влак.
Лӱман келыштырыдыме кыл годым определений именительный падежыште шогышо лӱман ойлымаш ужаш лиеш, формыжым ок вашталте. Палемдыме мут вашталтше лӱм мут лиеш, мутлан, Пайрем кечын у мурым мурат; Шошо кече мландым тыпландара.
Согласований годым постпозиций да ойыралтше улыт, мутлан, Уна улам тора гыч толшо.
Тыгак пеле келыштаралтше определительный отношениян атрибутивный мут кылдыш-влак лийыт, мутлан, Ӱдырамашын пашаже шинчалан ок кой.
Управлений виян лиеш, тидын годым тӱҥ мут глагол гыч лийше лӱм мут, определений – вашталтдыме ойлымаш ужаш (деепричастий, наречий), мутлан, кодшо илыш, лӱддымӧ еҥ.
Тыгак почеш мутан управлений лиеш, мутлан, чодыра воктене илыш.
Мут радам.
Грамматический функций годым атрибутивный мут кылдышын компонентше-влак мут радамын вашталтмыжым, тиде муткылдышым пудыртен кертыт, мутлан, марлан кайышаш ӱдыр, але ӱдыр марлан кайышаш.
Смысловой функций годым предложенийын актуальный члененийже дене кылдалтын. Шонымаш палыме (теме) палыдымыш (рема) деке кая.
Стилистический функций годым мут радам дене пеҥгыдын кылдалтын, тыгак эмоциональность уло, мутлан, Теле кече, эх могае! Мардеж йӱштын пуалеш.
Кызытсе мари йылмыште мут радам пеҥгыде (регрессивный):
1) определений палемдыме мут ончылно шога;
2) палемдыме мут деч вара ойыралтше определений родительный падежысе лӱм мут, личный олмештыш мут лийыт;
3) постпозитивный йӧн поэтический стиль дене кылдалтын.
Кызытсе марий йылмыште мут радам прогрессивный лийын кертеш, определений палемдыме мут шеҥгелне шоген кертеш.
Ойыралтше определенийым знак дене ойырымаш (практический паша).
- Рашемдыше мут деч вара шогышо определенийым ик могырым (предложений мучаште) але кок могырымат (предложений кӧргыштӧ) запятой дене ойыралтеш, мутлан, Шошым модын лектеш лышташ, у; Ӱстембалне кочкышым ӱяным, тый погенат уна-влакым сийлаш.
- Определений рашемдыме мут ончылнак, воктенжак шога гын, огеш ойыралт, мутлан, Ӱяҥдыме мландыш вочшо таза пырче вожшымвашкерак колта.
- Личный олмештыш мутым рашемдыме определений кеч-кунамак (рашемдыме мут ончылнат, рашемдыме мут де варат) запятой дене ойыралтеш, мутлан, Мӧҥгышкӧ толаш лекше, мый кок километрлан ӧрдыжкӧ соптыртатенам; Молан тудо, шкежат кукшо формулыж гаяк кошкен пытыше, минус олмеш плюс знакым гына возымылан уло класс ончылан вожылтарыш.
- Рашемдыше мут деч вара шогышо икгай определений-влак запятой дене ойыралтыт, мутлан, Уремым эрак помыжалтен лӱшка сӱан, муран, лупшан, шиян.
- Определений ден рашемдыме мут коклаште вес шомак уло гын, определений запятой ден ойыралтеш, мутлан, Мӱй пушан, мӱй таман, эртен кайыш кеҥеж.
- Определенийын каласалтде кодшо рашемдыме мутшым контекст гыч палаш лиеш гын, определений запятой дене ойыралтеш, мутлан,
Ме улына корныш коштшо, корно дене ошкылына
Йӧсӧ корным эртен толшо, ончык сайым вучена.
Приложений.
- Приложений шке шотан определений;
- Тӱҥ функцийже – предметлан вес лӱмым пуаш, вес членым рашемдаш, мутлан, Марина, Кори кугызан мотор ӱдыржӧ, тений латшым ийыш гына тошкалын.
- Лӱм мут ден гына каласалт кертеш;
- Приложений ден палемдыме мут артибутивный отношенийыште улыт, лӱман келыштарыдыме кыл, согласований дене кылдалтыт. Лӱман келыштарыдыме кыл годым приложений палемдыме мут деч ончылно шога, мутлан, Комиссар Ванька, «МарийЭл» газет, «Журавли» муро.
Согласований годым приложений палемдыме мут деч вара шога, тудын дене падежыште, чотышто келыштаралтеш, мутлан, Ынде Ӧрмӧкын ачажын — Ӧрмыза кугызан — суртшым ончалына; Мемнамат, самырык-влакым, сонарлаш туныктеныт.
Приложений ойыралтеш.
- Рашемдыше мут деч вара шогышо приложений ик могырым (предложений мучаште) але кок могырымат (предложений кӧргыштӧ) запятой дене ойыралтеш, мутлан, Кузе йӧратен Кожлаерым уста Тойдемар, сай кӱслезе.
- Личный але определительный олмештыш мутым рашемдыше приложений кок могырымат запятой дене ойыртемалтеш, мутлан, Мемнамат, самырык-влакым, сонарлан туныктеныт; Шкешт, пычалан-влакет, мемнам коден кайышт.
- Предложений покшелне шогышо распространенный огыл але распространенный приложений кок могырымат я запятой, я кужу кореш дене ойыралтеш, мутлан, А мыйым кызыт шочмо веремын эн ямле верже – нур — ӱжеш; Калай гыч ыштыме коҥга — йӱштӧ годым пӧртын шӱмжӧ — тыманмеш ласка шокшым шарыш.
- Предложений мучаште шогышо шкет приложений кужу кореш дене ойыралтеш, мутлан, Трактор чолган савырале кашым – шем кудо согам.
- Предложений мучаште шогышо шкет приложений утларак рашемдыше, умылтарыше значениян гын, тудын ончылно кужу кореш шындалтеш, мутлан, Мыланем эн поро, эн мотор лач икте – Шернуремже.
- Предложений мучаште шогышо приложений дене рашемдыме мут коклаште вес шомак улмо годым приложений запятой (кужу кореш) дене ойыралтеш, мутлан, Мый Москваште каем, тӧр праван у айдеме.
Литератур:
- Андуганов Ю.В. К истории согласования на уровне формы слова в финно-угорских языках// СФУ, 1986, № 4, С.264-268.
- Васикова Л.П. Кызытсе марий йылме. Простой предложений синтаксис.- Йошкар-Ола, 1987:40-48.
- Соколова Г.Л.Определение в марийском языке (автореферат кандидата наук). 2003.
Валерий Максимов,
филологий наука кандидат, доцент