Пӱртӱсын вийжым марий-влак эре шекланен шогеныт. Тыгак марий калыкын пайремже-влак пӱртӱсын пагытше дене кылдалтыныт. Мутлан, Шыже пазар эре кылме тылзын (ноябрь) 21-ше кечынже толеш, а шӱлыш пагыт 28 кече шуйна. Пургаж тылзын (февраль) 12-шо кечынже Коҥга пазар пайрем толеш, а 15-ше кечынже теле рӱдын пагытше пыта. Тидын нерген калык тыге ойла: «Коҥга пазар шуо гын, телын пел йолжо тугеш». Тылеч вара эр-кас йӱштӧ лиеда, а кечывалым шошо лишемме койын палдырнаш тӱҥалеш.
Эртыше курымын XX-шо ийлаж гыч марте Виче губерний, Вӱрзым (Уржум) уезд, Коҥганур ден Токтайбеляк волостьлаште илыше калык (кызытсе Кужеҥер, У Торъял, Шернур районв-влак) идалык еда февральыште Коҥга пазар пайрем эртарен. Кужэҥер кундемысе Коҥганур ялыште тунам волостной правлений верланен улмаш. Волость вуйлатыше, коеш, ончык ужын моштышо лийын, сатучо-влакым тышке толаш кумылаҥден. 12-шо числаште Коҥганур ялыште пеш кугу ярминка почылтын да 15 февраль марте шуйнен. Ярмингаш Озаҥ, Угарман, Виче, Кукарке, Яраҥ, Санчурск, Вӱрзым олала гыч купеч-влак толыныт, шке сатуштым ужаленыт. Верысе калыкшат шке сатужым луктын, шошо-кеҥежлан кӱлешан паша ӱзгарым наледен. Сату дене толшо купеч-влакым верысе поян-влак йӱдлан малаш пуртеныт да эн шерге уна семын йӱктен-пукшен, ончен колтеныт. Сандене нуно кажне ийын тышке уэш толаш кумылаҥын каеныт, марий калыкын сийжым, поро кумылым моктеныт. Воктенысе кундемла гыч марий-влакат погынен мурен-куштымаште таҥым кученыт.
Тыгай пайремым Шернур районысо Шокшем кундемыште, У Торъял районысо Кузнеч ялыштат палемдат. Тыгодым верысе ансамбль-влак шке мастарлыкыштым ончыктат, шоҥгыеҥ-влак ожнысым шарналтат, вара, чылан пырля погынен, коҥгаште кӱктымӧ тӱрлӧ чесым тамлат.
Коҥга ешыште, суртышто шнуй аралтышлан шотлалтеш. Ожно идалык мучко коҥгаште йӱлен шинчен. А тиде тулым ылыжташ шолгымым кумалтыш гыч конденыт. Тыгодым шке коҥга гыч тулым але йӱлшӧ шӱйым пошкудылан, йодын толшылан пуэн огытыл. Тыге сурт, еш, вольык, мӱкш, кинде перке йомеш манын шоненыт.
Коҥга ден юмылук вашла ончышаш улыт. Тыге коҥга тул ден сорта тулын кылышт лиеш. Пайрем але еш кумалтышым эртарыме годым ӱстембал чесым коҥга тулланат пыштеныт да тыге пелештеныт: «Тул Ава, Тул Водыж, вӱсӧ йылмет дене, кужу шикшет дене, тиде чес — пӧлек дене пырля мемнан йодмынам Юмо деке намиен шукто (могай Юмылан кумалына, тудым каласыман)». Вара тулыш шуышо шорварым (пура) але шере шорварым (мӱй вӱдым) тыге ойлен чӱчыктыман : «Тул Ава, Тул Водыж, чес-пӧлекнам, кукшуэш огына колто, йӧратен лий шере шорват дене (але шушо шорват дене)».
Марий калык тыгак коҥга воктене ул ешыжым эмлен. Шочын вочшо азам возак ончык пыштен, тыге пелештеныт: «Коҥга ава, тиде шочын вочшо аза ӱмбач чыла черым поктен колто, шинчавочмо деч, еҥ кӧраныме дечат аралтышым ыштен шого». Тыге осал, чер, шинчавочмыжат, тӱньык гоч лектын кая манын шоненыт. Аза дене иктаж-кушко кайыме годым але суртышто шуко еҥ погынен гын, азан саҥгашке коҥга чӱчым парня дене йыгалтеныт да пелештеныт: «Коҥгасаҥга шӱчлан кунам шинча возеш, тунам гына (азан лӱмжым каласат) шинча возын кертше». Айдемын колаш тӱҥалмыже да чонжо лекме годым тӱньыкым почыныт, тыге тудын чонжо вес тӱняш кая манын ӱшаненыт.
Кызыт кажне суртышто манме гай пӱртӱс газым пуртымылан кӧра коҥган кӱлешлыкшым мондат, пужен кудалтат, ялысе суртым ола пачер семын келыштарат. Но тыгодым самырык-влак мондат: коҥга тулышто кӱктымӧ киндын тамжым, пушыжым, тетла нигушто от тамле. Коҥга деч посна пӧрт, сурт-оралте аралтыш да шокшо деч посна кодыт.
А. Рукавишников