Молан Тиште кечым лачак 10 декабрьыште палемдат?
1775-ше ий 10-шо декабрьыште Санкт-Петербург оласе кевытлашке «Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка» лӱман икымше марий книгам ужалаш луктыныт. Тиде книга кызытсе марий тиштын тӱҥалтышыжлан шотлалтеш. Тудым поляк Вениамин Пуцек-Григорович чумырен да книга мучаште тӱжем утла мутан рушла-марла мутерым пуртен.
Ятыр жап эртымеке, 1990-ше ийыште «Марий ушем» шке каҥашыштыже 10-шо декабрьыште Марий тиште кечым палемдаш пунчалын.
А мо тыгай тиште? Тиште – тиде тошто марий шомак, тудо ожно иктаж-могай палым, тамга манмым ончыктен. Мемнан кугезына-влак куэ кумыжеш, писте оҥаш але тояш, тамгам пӱчкеден, ала-мыняр тора верышке уверым колтен сеҥеныт. Тамга-влакым тыгак эше вургемышкат тӱрленыт. Тӱрым ончен, кугезына-влак тиде еҥын могай тукым гыч, кушеч улмыжым, могай тӱҥ сомылым шуктен шогымыжым паленыт. Иктаж-могай амаллан кӧра пеш вашке калыкым чумыраш кӱлын гын, тӧтыретпучым пуалтеныт але тамган тоям имнешке дене колтеныт. Тыге, мутлан, тушман лишемме нерген увер шарлымеке, нунын ваштареш кӱчык жапыште пеш кугу сарзе вийым чумырен кертыныт.
А марийын книгаже шукерте ожно лийынак огыл мо? Тидын нерген калык коклаште тӱрлӧ легенде коштеш.
Ожно теле пешак йӱштӧ шоген. Ик тыгай чатлама йӱштӧ кечын марий ушкалжым чаманен да пӧртышкыжӧ пуртен. Кочкашыже пуымыж годым книгажым коҥга воктеке пыштен. Ушкал шке кочкышыж дене пырля книгамат тамлен ончен. Садланак, очыни, марийын книгажым ушкал кочкын, маныт.
Вес легендыштыже руш, татар да марий корно дене книгам кучен ошкылыныт. Пешак нойымеке, корно воктене каналташ шинчыныт. Кажныже шке книгажым ончен, икте-весе дене таҥастарен. Руш ден татар вашке гына кемыштым чият да корно дене умбакыжым ошкыл колтат, а марий йыдалымак пидын кодеш. Кенета тиде жапыште ушкал толын лектеш да книгажым кочкын колта. Тыге марий калык книга деч посна кодын, маныт.
Тӱрлӧ легенде калык коклаште ила гынат, кугезына-влак шке тиштыштым вияҥдашак тыршен шогеныт. Марий йылме дене эн ондак руш йылме гыч религий сынан произведений-влак кусаралтыныт. 1808 ийыште катехизис марла савыкталт лектеш, но тудым марий йылмын законжым шотыш налде возымо, садлан текстын умылаш йӧсӧ лийын. Тылеч вара эше икмыняр книгам марий йылме дене савыктыме, но туштат рушла гыч мут-влакым поче-поче кусарыме улмаш, садлан возымым умылаш нелылык шижалтын. Икмыняр ий эртымеке, 1867 ийыште Иван Кедров «Упрощенный способ обучения чтению черемисских детей» лӱман икымше марий букварьым савыкта. Тылеч вара ятыр жап эртымеке, 1905-ше ийыште С. Г. Чавайн «Ото» лӱман икымше марий сылнымутан почеламутым возен, марий поэзийлан тӱҥалтышым пыштен. А вес талешке В. М. Васильевын вуйлатымыж почеш 1907-1913 ийлаште «Марла календарь» савыкталт шоген. Тыште марла ятыр статьям, сылнымутан произведенийым ужаш лиеш. 1915 ийыште «Война увер» лӱман икымше марий газет савыкталт лектеш. Тылеч вара марий тиштына утыр пеҥгыдемеш.
Кызытсе жапыште марий йылмына уэм толеш. 2011-ше ийыште лекше марий орфографий мутер илышыш шыҥдаралтеш, у шомак-влак дене мутвундына пойдаралтеш. Марла лектын шогышо «Марий Эл», «Кугарня», «Ямде лий» газет-влак, «Ончыко», «Кече» журнал-влак да моло савыктыш гочат шочмо йылмына вияҥеш.
Эн тӱҥжӧ, йылмына ынже йом, вияҥже да пеҥгыдемже манын, марий калык вашла шогалын марла ойлышаш улына. Шке ешыштына икшыве-влак дене шочмо йылме дене мутланышаш улына. Шочмо марий йылмынан ончыкылыкшо шкенан кидыште!
Вячеслав Мамаев