Раш койышо ден пеш кугу лӱдыкшо, криптомарий, чапмарий, шотландец да моло-влак нерген шонаш таратыше статья.
Лӱдыкшӧ нерген
Ме шке марий калыкнан ончыкылыкшо верч азапланен илена. Эн кугу амалже: марла кутырен моштышо-влак койынак шагалемыт (олаштыжат, яллаштыжат). Тидлан йӧршынак ӧрман огыл. Кызыт глобализацийлан да модернизацийлан (эсогыл моло амал-влаклан) кӧра уло тӱня мучко кок арня еда ик йылме пытен кая. Российысе тыгыде тӱп калык-влак коклаште 18 йылме лишыл жапыште тыманмеш йомын кертеш. ЮНЕСКО-н «Уло тӱнясе йылме кокла гыч лӱдыкшыш логалше йылме-влакын атласышт» (2010-шо ий) лӱман документыште мемнан марий йылме нергенат азапле информацийым муаш лиеш. Тиде атлас почеш олык марий йылмылан «раш койшо лӱдыкшыштӧ» («definitely endangered») статусым пуымо, курык марий йылмылан – «пеш кугу лӱдыкшыштӧ» («severely endangered») статусым.
Руш йылме сеҥышыш лектын
Кызыт чыла гаяк марий-влак руш йылмым сайын палат, ме чыланат йылме шотышто рушыш савырнен шинчынна, манаш лиеш. Вес семын лийын ок керт ыле − мемнан кугыжаныште, ты шотыштак Марий Элыште, руш йылме чыла вере сеҥышыш лектын. Тыгодымак марий йылмым кучылтмо кышкар пеш аҥысыр да умбакыжат иземын кая. Сандене марий-влаклан утларакшым руш йылмым кучылташ логалеш (возаш, кутыраш, колышташ, лудаш…).
Амалже могае?
Поснак кушкын толшо тукым шочмо йылмым тунемаш кумылым огеш лук. Тыште нунын титакышт уке.
Амалже тыгае:
1. Школ да кугыжаныш. Кок йылмым тичмашнек тунемаш тугакат куштылгыжак огыл, а вет марий йылмым школлаште кызыт лач посна предмет шотышто гына тунемыт, йот йылме семын, манаш лиеш. Эсогыл ожнак (1960-70-ше ийлаште) марий национальный школым пытарымым да кызытсе школышто марий йылмым туныктымо жапын шагалеммыжым ушеш налман. Эше тений (2018-ше ий гыч тӱҥалын) шочмо да республикысе кугыжаныш йылме-влакым шке кумыл почеш тунемме нерген тӧртыкым илышыш пуртеныт. Пытартыш ийлаште школлаште марий йылмым туныкташ йӧн пеш шагал кодын.
2. Еш. Мӧҥгыштат ача-ава-влак икшывышт-влак дене мутланаш пешыжак огыт ярсе, тыгодым кочакова-влак, тӱҥ шотышто, мӱндырнӧ илат, тӱрлӧ сомыл-влак улмо верчын марла туныкташ жапышт огеш код, сандене, содорланен, йоча-влак дене утларакшым рушла кутыркалат. Ача-ава уке лийме жапыште йоча-влакым чыла вере руш/англичан контент авалта (компьютер, интернет, телевизор, радио, книга-влак да т. м.).
3. Ял. Чаманен каласыман, кызыт чылт марий яллаштат марий йылмым шагал кучылтыт (чын, ятыр поснаҥдышымат муаш лиеш, туге гынат иктешлыме сӱрет тидын шотышто куандарыше огыл).
4. Ола, посёлко, шукыгалыкан ял. Тыгай вер шӧрыштӧ пӱтынек руш йылме озалана.
5. Йылмын тазалыкше. Марий йылме кокыте шелалтын − калык коклаште мутланыме йылмылан да сылнымут/кагазвиктыш йылмылан. Тиде шелше умбакыже чер гаяк шарлен кая. Калык коклаште мутланыме марий йылме кӱсынлымӧ мут дене локтылалтеш, тудо ынде пиджиныш савырнен, манаш лиеш. Руш йылме дене лугалтше тыгай марий йылме йӧрдымӧ, йоҥылыш руш йылмыла веле чучеш. Пиджин сынан кӧтырем йылмым начар ӱмыр корно вуча − варажым тудо руш йылмыште субстрат семын веле кодеш да шулен пыта (тыгай сӱретым, мутлан, Вӱтла кундемыште ужаш лиеш, эше тыге меря йылме шулен пытен ыле). Кызытат калык коклаште кучылтмо йылмым гына палыше марий-влак сылнымут да кагазвиктыш марий йылмым пешыжак огыт умыло, «Марий Эл» газетым лудаш пижытат, шӱведылын туманлаш гына тӱҥалыт. Вес могырым ончалаш гын, сылнымут/кагазвиктыш марий йылме у вашталтыш дене утыждене писын да чӱчкыдын пойдаралтеш, эсперанто гай лийын шуын. Тиде йылмым южо марий интеллигент-влак гына палат, молышт (мыйын гай «ушанче-влак»), нуным оҥарышыла, пеле-пуле кутыркалат-возгалат. Ниныжымат, нуныжымат марий калыкын кугурак ужашыже пыкше-пыкше гына умыла.
«Марий эсперанто» – ончыкылык?!
Марий «эсперантон» (сылнымут / кагазвиктыш марий йылмын), мутат уке, ончыкылыкшо уло − сылнымутчо, туныктышо, тӱвыра пашаеҥ да шанчызе-влак коклаште гына… Мыйын шонымаште, марий «пиджиным» да марий «эсперантом» алакузе келыштараш кӱлеш.
Йылме — калыкын нергыже
Йылме ила – калык ила… Тыге ме шонена, сандене шке калыкым арален кодаш манын, шочмо йылмынам тӱрлӧ семын утараш тыршена. Чынак, марий йылме − марий калыкын нергеже, тӱҥ аклыкше. Туге гынат, кеч-могай калыкын негызше семын, шочмо йылме деч посна тудын тӱвыраже, йӱлаже, эртык нерген шарнымашыже, тӱняончалтышыже, калыкле шкешамже шотлалтыт. Калыкын тиде ужашыже-влакымат тыгакак аклыман, аралыман, ылыжтарыман.
Рушаҥшым вурсаш огыл
Тыгодымак чӱчкыдын тыгай сӱретым ужаш логалеш: шочмо йылмым сайын палыше марий-влак рушла гына кутырен моштышо марий-влакым вурсат, игылтыт, намыстарат, шылталыт. Мыйын шонымаште, тыгай марий-влакым эре шудалаш гын, нуно шочмо калык деч йӧршын ойырлен каят, тичмашнек рушыш савырнат. Мӧҥгешла, нуным мокталтен колташлан тӱрлӧ амалым кычалаш кӱлеш. Поро мут утларак чолгаҥдара − анят, марий йылмым сайынрак тунемаш кумылжо кӱзен кая, але марте эҥыше марий шӱлышыжат утларак ылыжеш…
…марла кутырен ок мошто гынат, умыла, южо мутым пала?
…тӱрлӧ марий сомылкалашке кошташ йӧрата?
…марий калыкын эртыкше да тӱвыраже нерген шинчымашым погаш тырша?
…марий калыклан пайдам конда?
…марий улмыжо деч огеш вожыл?
Тыге гын, моткоч сай! Чын марий! Марий-влак коклаште тыгай еҥ-влак ятыр лийыныт да улыт, мутлан, тыгай лӱмлӧ еҥ-влак:
- Эшпай Андрей Яковлевич, семвозышо, семмастар;
- Тактаров Олег Николаевич, патыр, киноактёр;
- Таланцев Виктор Николаевич, патыр, шахтёр;
- Пирогов Герман Прохорович, почеламутчо, мер пашаеҥ;
- Никитина Татьяна Багишевна, археолог, шанче доктор;
- Михеев Алексей Викторович, МарНИИЯЛИ-се археологий пӧлкам вуйлатыше;
- Колчева Эльвира Мазитовна, шанчызе (марий сылнысӱретым шымла);
- Майкова Ольга Михайловна, Марий Эл Республикын Туныктыш да шанче министерствысе виктемым вуйлытыше…
Тиде спискым умбакыжат шуяш лиеш.
Чапмарий лӱмым пуаш!
Тугеже марий калыкым утарашлан эн ондак марийлыкым, марий шӱлышым, калыкле шкешамым вияҥдарыман. Энончыч криптомарий-влакым шижтарен, марийлыкыш кусарыман, тунамак вес калык гыч лекше еҥ-влакымат марлаҥдараш тӧчаш лиеш. Мутлан, чапмарий («почётный мариец») лӱмым нунылан пуаш. Мыйын шонымаште, кызытак тиде лӱмым Морохин Николай Владимировичлан, Мурашко Михаил Петровичлан, Спиридонов Анатолий Яковлевичлан да моло пагалыме еҥ-влакланат пуаш лиеш ыле…
Ильминский системым — мӧҥгешла
Туге гынат тӱҥ шумлыкна − кушкын толшо тукымым марий калык коклаште арален кодаш. Чыланат палат, очыни, кузе XIX курымышто, Юл кундем калык-влакым рушла вера гоч рушаҥдаш манын, Н. И. Ильминский шочмо йылмым тунемме негызеш чоҥалтше системым шонен луктын. Ынде, векат, мӧҥгешла (антиильминский) системым илышыш пуртыман: руш йылме негызеш самырык-влакым марлаҥдараш, марий лияш кумылым таратен шогаш. Тидлан тӱрлӧ йӧным кучылташ лиеш. Тӱҥ шотышто тиде пашаште тӱшкагалык тӱвыралан эҥертыман: муро (поп, рок, рэп − тек рушла, но марий сем да марий тема негызеш), куштымаш (Riverdance семын), кино, мультфильм, комикс, телевидений, радио, компьютер, интернет, мода, туризм, рекламе да т. м.
Пример шотеш ирланд да шотланд-влакым налына: нуно утларакшым шке шочмо йылмыштлан англичан йылмым шотлат, ирландла да шотландла южо веле кутырен мошта (10 процент деч шагалрак), туге гынат калыкле шкешам шотышто нине калык-влак пеш виян улыт. Тылеч коч, уло тӱня мучко ирланд да шотланд тӱвырам (поснак мурсемым, куштымашым, вургем модым, калык ойпогым) шуко еҥ йӧрата − тӱшкагалык тӱвыра амаллан кӧра
Икаманаш…
Икманаш, ме шкенам пиаритлен моштышаш улына. Тыгеракын марий калык деке шукырак еҥым, поснак самырык-влакым, шӱмаҥдараш лиеш.
Тек марий тӱвырам уло тӱняште палаш, пагалаш да йӧраташ тӱҥалыт!
Свечников Сергей Константинович,
эртык шанче кандидат,
Марий Эл Республикын
Т. Евсеев лӱмеш калыкле тоштерын кугурак шанче пашаеҥже
«Марий сандалык — Марийский мир» 1 (41) №, шорыкйол-вӱдшор 2019 года.