Иван Григорьевич Иванов: Мо тугай йылме?

shochmo-jy-lme-tunemme-shoty-shtoЙылме моткочак шкешотан кончыш улеш манын, ме ынде палена. Но тудын кӧргышкыжӧ келгынрак ончалат гын, южгунам тугайыш миен лектат, ӧрат веле кузе тидым умылтараш, тьште мучашымат, тӱҥалтышымат муаш ок лийла веле чучаш тӱҥалеш. Ик шотшо дене, шонет, уло тӱняште йылме, эре воктенетак, кажне кечын йырет пӧрдеш, ме тудын дене кутырена, ойлена-колына, илышнам вораҥдараш кучьштына. Но вес могырым ончалатат, вигак шоналтет, кушто вара тудо, йылмыже? Ни «кучен ончаш», ни ужаш. «Зато пылыш дене колаш лиеш», — чактара чолгаракше. Чын, но пий оптымымат колаш лиеш, тидат вара йылме мо? Сандене философствоватлаш йӧратыше шонкалаш пижеш веле: уло мо йылмыже пӱртӱсыштӧ кончыш семын, ала тудо ушыштына веле илана, мыланна конча гына? Тыге, йылме шумлык шонкалаш тӱҥалатат, чынжымак, кӱ пырдыжыш миен тӱкнет. Корно: пытыш, но йодыш кодеш, ушым пургедеш. Вашмутым кычалде ок лий. Кончыш тугай, кудым ик еҥат кораҥ каен ок керт. Тудо мемнам кажнынам мо семын гынат логалеш.
Тугеже, меат тӧчен ончена. Эн ончычак чылам тургыжландарыше ик йодышым тарватена: материальне кончыш йылме але огыл? Материальне – тиде тӱнявомышто улшо ӱзгар, арвер, кончыш, т.м. Тудо мемнан йырвелыште посна наста, ӱзгар, кончыш семын реальне илана, тудым кучен ончаш, ужаш, колаш, чучаш лиеш. Налаш теве, мутлан, ӱстелым, пушеҥгым, кушкылым, йӱрым, мардежым, кӱдырчым да ятыр тӱжем моло арвер ден кончыш-влакым. Нунын улмыштым ме «шижын» кертына. Улыт йырвел тӱняште нуно, мемнан йырна «иланат», эсогыл тыгай «кучаш лийдыме кончыш-влакат, могай улыт, мутлан, волгенче, юж, кӱдырчӧ, йӱштӧ, теле, кеҥеж, жап, йоҥггата(пространство). Нуно тӱҥяште эре лийыт. тӱнямбалне эсогыл ик еҥат ок код гынат, нуно огыт пыте, умбакыжат тыгак иланаш тӱҥалыт. А кузе ончыман ты могырым мемнан шинчымашым погымо да вашкыл кучымо йӧннам — йылмым, материальне мо тудо але идеальне, айдеме ушышто гына «ила»? Шоналташ гын, тудым «кучен ончаш ок лий, шинчаланат ок кой, пылышланат ок шокто, кидшӱм денат шижаш ок лий. Йыр могырым вискален шоналтетат, вывод шкеак лектеш: тигде — материальне кончыш огыл, уке тудо йырвел тӱняште, кеч-мыняр кычал, от му. Но вес могырым ончалатат, йьлмым ужашат лийме гай чучеш (кагазеш возенас, коеш тудо), колаш лийме кончыш семынат улмыла коеш: ойлена тудым, колына, икте-весынам умылена эсогыл. Туге гынат тыште алa-можо ок сите: ик могырым, тыгела чучеш, но вес могырым ончалат — йӧршеш вес семын конча. Ала-можым шижын шуктымо огыл. Садлан йылмышанчызе-влак «йылме» умылымаште кок татым ончыктаг, тудын кок могыран улмыжым палемдат.
Но ондак уто ок лий дыр умылен налаш тӧчен ончаш: мо вара тугай йымыже?
Шанчыште йылмын тӱҥ умыллыкшо (сутьшо) нерген шуко тӱрлӧ шонымаш уло. Йылмышанче йодышла йыр йылмызе-влак деч посна тыгак философ, психолог, физиолог, социолог, кибернетик-влакат шуко пӧрдыныт. Йылме философий дене тӱнямбалне шукын интересоватлалтыныт. Йылме тӱрлӧ наукынат шымлыме объектше лийын.
Философий — тиде тугай тӱняончалтыш, кудо айдемылан йырвел тӱня нерген тӱҥ шинчымашым пуа, тӱнясе илышыште тудын вержым ончыкта;умылтара, мо тугай шам, кузе тудо тӱням «ужеш», мо тӱняште ончылно — материй але жап — рашемда. Тиде могырым ончалаш гын, йылмышанче тудын деке эн лишыл наука. Ме вет йырвел илыш нерген шке шинчымашнам лач йылмына гоч почын пуэна, илыш умылымашнам йылме дене ончыктена. Йылмына ок лий гын, шонкалашыжат тунем огына шу ыле да, мӧҥгешла, шонкаленже огына мошто гын, йылмынажат ок лий ыле. Теве могай чак кыл йылме да вуйшоныш коклаште. Сандене йылме нерген шонкалымаш — ты­гак шкешотан философий. А йылме кажнылан лишыл. Садлан йылме фило­софий, йылмын айдеме илышыште посна верым айлымыже нерген шонка­лымаш шуко енгым сымыстара, вуйушым пудыратьшаш, шонкалаш тарата. Садланак вет кажне айдеме шкенжым йылмызылан шотла — философствоватла, йьлмывечыште пургедыштеш.
Шанчызе-влак йылмын мо улмыжым тӱрлӧ семын умылтарат. Иктылан тудо калык ден йырвел кокласе тӱня (промежуточный мир — В. Гумбольдт), весылан — тиде шонымашым йӱк дене почын пуымаш, йӱкын шонымаш (А. Шлейхер), кумшо — йылмым посна еҥын психикыже, вуйшонышыжо дене кылда, тудын шонен лукмо «настажлан» шотла (Г. Штейнталь, Г. Па­уль). Нылымше — йылмыште кок ярымым ужеш: йылме ден ойым; йылмыже– грамматике ората, кудо посна еҥын ушыштыжо чумырга, ойжо — кажне посна еҥын шкенжын ойлымыжо, нуно икте-весышт дене ваш кылдалтын йылме лийыт (Ф. де Соссюр, А. Мейе, Ж. Вандриес, молат). А этнолингвист-влаклан йылме — тиде иктаж-могай калыкым иктеш ушен шогышо, нунын тувыраштым, койыш-шоктышыштым, калыкк семын ойыртемалтмыштым иктешлыше пале, тиде посна еҥ-влакым, мерсотым икте семын ушен палдарыше символ. Нунын шонымышт почеш, тӱрлӧ йылме дене ойлышо ен-влакьш йырвел тӱня нерген умылымашышт, йырысе илышым ужмышт тӱрлӧ, икте-весышт деч ойыртемалтыт. Нуно маныт: тӱрлӧ йылме дене ойлышо-влак йырвел тӱнясӱретым шке йьлмышт дене йӧршеш тӱрлын сӱретлат (Э. Сепир, Л. Вайбергер, т.м.).
Ты шотышто Б. Уорфын шонымыжо оҥай. Тудо шке жапыштыже возен: «Ен-влак шукыж годым туге шонат, пуйто нуно шке йырышт улшо, мемнан шонымына деч посна иланыше тӱняште… гына илат. Но тиде йӧршеш тыгежак манаш ок лий. Шуко шотышто еҥ-влак йырвел тӱням умылымаште тудо конкретне йьлмын пӱртӱсым «ужын» моштымыжо, пӱртӱс ончалтышыже йымак логалыт, кудын дене ты кундемыште илыше-влак мутланат» (Уорф 1960: 64). Автор маннеже: йырвел тӱнян айдеме шамеш, вуйушешыже лакемалт кодмо шуко шотышто йылмым тудьш кузе «ужьш» мошты­мыжо (отражатлалтмыже) дене кылдалтеш. Тыште, шонем, чынжат уло. Йылме кузе пӱсынрак «шижеш» тидым, тунар тичмашрак лиеш тудым йылме йӧн дене сӱретлен пуымаш. Ончалза теве, йӧршеш икгай умылымашымак тӱрлӧ йылме-влак кузе тӱрлын ончыктат. Мӱндыркӧ она кай, налына мыланна эн сайын палыме кок йылмым гына: марийым да рушым. Ялт икгай кончышым, койышым, тулеч молым нине йылмылаште кузе тӱрлын ончыктымо, а вет кончышыжо тӱняште йӧршеш икгай, марийланат, рушланат.
Руш йылмыште поле (род) уло: пӧръеҥ (мужской), ӱдырамаш (женс­кий). Тушто тыге шелалтыт пӧръеҥ ден ӱдырамашым ончыктышо мут-влак гына огыл, эсогыл тӱрлӧ мутмучашан чондымо предметым ончыктышо шомак-влакат (дом — м.р., школа -ж.р., окно — с.р.). Тиде веле огыл, руш ё».йылмыште эше покшел (средний) род уло (перо«пыстыл»). Марий йылмыште нуно чыланат ик тӱсан улыт, поле шот дене огыт шелалт. Марий чонанжымат, чондымыжымат пӧръеҥ да ӱдырамаш тӱшкалан ок шел. Тыге «ужын» марий йылме пӱртӱс илышым: айдемым ик тӱшкаште, а моло чонанжымат, чондымыжымат вес тӱшкаште. Уло тӱням марий йылме руш семын чонан да чондымылан огыл, а айдеме да айдеме огыллан шелын, чумыр тӱням тудо айдеме да айдеме огыл семын веле ужын, садлан тушто айдеме-влак кӧ улыт, а молышт чыланат – мо. Марий йылмыште чонан семын ончалтеш да кӧ?йодышлан вашмутым пуа айдеме веле, чыла моло чонан (янлык, кайык, шукш-копшанге, т.м.) чондымо семын ончалтыт да мо лийыт. Йӧршеш вес семын ужеш тидым руш йылме. Тушто чыла чонан, эссгыл шукш-копшангат кӧулыт.
Марий йылме шуко да шагал улмым ончыктымо радамымат вес семын онча. Ме шуко чотым ончыкташ чучкыдынак шкет чот формым кучылтына. Ме манына тудын ӱпшӧ шеме, имньын йолжо кужу, ош пӱян ӱдыр,руш еҥ тидымак вес семын каласа: у него волосы черные, у лошади ноги длинные, девушка с белыми зубами. А илышыште ӱпшат, йолжат, пӱйжат икте огыл, рушынат, марийынат, а шуко.
Эше ик пример. Марла пушеҥге шога, порт шинча,руш йылме тидымак шке семынже ончыкта: дерево стоит, дом стоит. Марий еҥ кур­жеш,руш еҥат куржеш(бежит), но марийын имньыже — кудалеш,рушын тидыжат, тудыжат – куржеш (бежит). Але мӧнгешла: марий еҥ ик вер гыч вес верыш кеч-мо дене кусныжо, эре кая;тудлан — эре каяш, имне денат, йолынат ме каена, но руш-влак ойыркалат, имне дене гын — едут, йолын гын – идут. А действийже адакат иктак.
Тыгай примерым эсогыл марий ден руш йылме коклаштат ятыр муаш лиеш гын, мом ойлаш моло тӱрлӧ йылмылаже нерген? Шкеат ужыда, йылме-влак йырвел тӱням шке шинчалыкышт гоч ончат да, тӱрлӧ семын «ужын», тидым йылмыштат мӧҥгештарат.
Туге гынат, чыла нине тӱрлӧ семын шонымо-влакым икте ушен шога — нуно чыланат йылмым еҥ-влак кокласе кылкучем семын ончат. Шке жапыштыже В. И. Ленин ты шотышто пеш серыплын каласен коден: йылме — еҥ-влак коклаште кылкучемын моткоч кӱлешан йӧнжӧ улеш, маныт. Сандене меат, нине изи да кугу ойыртем-влакым, йылме тонкость манмым ӧрдыжкӧ щӱкалын, йылмым тыгеак, еҥ-влак кокласе кылкучем семын ончаш тӱҥалына. Тудо кок кугу сомылым шукта: мерсотышто еҥ-влаклан икте-весышт лене вашкылым кучаш (ойым вашталташ, мутланаш) полша, тидым эше вес семынже коммуникативне функций маныт, да йырвел тӱням пален налме суапле сомылым шукта, кудым шанчыште эше ум пален налме (познавательне) функций маныт.
Тышеч йылме шотышто ик эн тӱҥ йодыш лектеш: мемнан кылкучымойӧнна материальне кончыш, тӱняште уло тудо але идеальне кончыш, мем­нан ушыштына, вуйыштына гына ила?
Ты йодышлан вашмутым пуымо деч ончыч мемнан йылмынам кӧргӧ мо­гырым ончалаш кӱлеш. Мо тиде тыгай йылме?
Шанчыеҥ-влак ты шотышто йылмын кок могыран улмыжо нерген ойлат, тудым кок велым ончыман маныт: тиде — йылмешкеже (язык) да ой(речь). Ончалына ты могырым марий йылмым.
Айдеме йылме дене мутлана манына. Но ме тыгодым тудын йӱкшым веле колына, еҥын ойлымыжым. Йылме дене палыме лияш ме ойгыч тӱҥалына. Но ойышто мом колмо чӱчкыдынак йылме дене нимо шотыштат ок кылдалт. Мутлан, теве йӱкын тембрже (йӱк сӧраллыкше), кӱжгӧ але вичкыж, пич але йоҥ улмыжо, кычкырен але пелейӱкын, чарган але шып каласымаш; лиеш ойлаш йӱкым шуйдарен але кӱчыкын, вашкен але тӱкнен-тӱкнен, вустыкын, т.м. Нине ойыртем-влак ойлымо процессын, ойын, кутырымын фактышт улыт. Нуно шкеныштым ойлымо годым веле палдарат. Еҥын мом ойлымыжым нуно нимо шотыштат огыт вашталте. Колыштшылан садиктак, тиде кужгу йӱкын але чарган, ныжылгын але пыкше-пыкше каласыме — мом ойлымым тудо садиктак умыла.
А йылме — тиде кылым кучымо йӧн, ваш мутланыме йӧн. Икте-весе дене ваш мутланаш, мутланыме годым умылаш лийше ойым чоҥаш эше йылме кӱлеш. Кӱшнӧ ончыктымо пале-влак йылмылан огыт кӱл, нуно мом кутырымым умылаш огыт полшо, огытат мешае. Йылмылан, мом ойлымым умылашлан, весе кӱлеш: йӱк-влак, йылмышанчыште нуным эше йӱквундо(зву­ковой состав) маныт, нунын икте-весе дене ваш кылдалтын, ойлончыш(пред­ложений) семын чоҥалтмышт. Вес семын манаш гын, лач тудо, мо йылмым чоҥа, иктын ойлымым весылан умылаш йӧнештара.
Ой — тиде йылмын кылкучем, вашкутырымо сомылжым шуктымым йӱк дене ончыктымаш, йылмым еҥ-влак коклаште кылым кучаш кучылтмаш, йылмым вес ен дене кылым ышташ кӱлмӧ годым кучылтмаш.
Айдеме йылме шкенжым посна конкретне йылмыла гоч кончыктара. Маныт теве марий, руш, англичан, финн, китай, т.м. йылме. Кузерак ончык- та шкенжым илышьпите кажне посна йылме? Мутлан, марий йылме, мо тиде тыгай?
Ты йодышлан тӱрлӧ вашмутым вучаш лиеш. Икте каласа: тиде грамма­тике, мутер-влак. Тыге мынярже манашат лиеш докан. Но кузе лийман, южо йылмын грамматикыжат, мутержат уке гын (а улыт вет эше тачат тыгай йылме-влак)? Тудо йылме огыл мо вара? Очыни, тыге огыл. Весе манеш: йылме айдеме вуйушышто ила, тудын дене мутланыше-влакын, кӧ тудым изи годсекак пала, ушыштышт илана. Но йодыш лектеш: кузе тудо айдемын ушышкыжо шынҥдаралтын?
Йылме йочан тӱжвал тӱсшӧ семын ача-ава деч пӱртӱс пӧлек семын ок тол. Айдеме шамыш тудо ӧрдыж гыч толеш, йоча тудым вес еҥ деч колеш даэркын-эркын кече едаушышкыжо опта. Тыге вара, илен-толын, моло семын эркын мондалт толеш. Тышеч раш: йылме илана, чумыр куатшым почын ончыкта тунам веле, кунам тудын дене эре пайдаланет, кунам тудым кучылтат, кунам тудо шке тӱҥ сомылжым – еҥ коклаште кылкучем улмыжым – шуктен шога, вес семын манаш гын, пока тудо функционироватла. А шке сомылжым йылме шуктен шога ой полшымо дене, ойлымо семын, вашмутланыме (рушлаже речевой акт маныт. Ой – кутырымо акт гына огыл,
тышке возымо оят, «кӧрӧ оят» (шке семын кутырымаш) пурат.
Молан вара ик еҥын ойлымыжым весе умыла? Вашмут тыште тыгайрак лийшаш:1). Ойлымо годым ме посна йӱк орам пӱргал лукмо дене гына онасерлаге. Ойлымо годым йӱк-влак шке радамышт дене радамлалтыт. Ойлышо еҥ пала, могай радам дене, мом ончыкташ нине йӱк-влакым тыгай почелалык дене
каласыман (нуно мут семын пуалтыт), тиде радамым колыштшо еҥат пала. Сандене тыгай радам дене каласыме посна йӱк тӱшкам (мутым) умыла. 2). Нине мут-влак икте-весышт дене адак шкеныштын радамышт почеш каласалтыт, теге адак весе, кугурак радам шочеш, вес семын манаш гын, ойышто мут-влак икте-весышт дене посна правил почеш кылдалтыт. Тидымат ойльшыжат, колыштшыжат пала.
Тыгеракын, вес семын манаш гын, лач нине мут-влакет (шанчыште нунымйылмын элементше маныт) да нунын икте-весышт дене ваш ушалтме правилышт мемнан йылмыналийыт. Йылме — тиде элемент-влак (мут-влак манаш лиеш) радам, системе. Тудын тӱрлӧ лончылаже (мут, мутын ужашыже-морфеме-влак) да нунын икте-весе дене кылдалтме ойыртемышт, т.м., нунын шкеныштын кучылталтме (функционироватлыме) правилышт (системышт) уло. Нуно ты йылме дене мутланыше-влаклан чылаштлан икгай улыт. Йылмысе элемент-влак системыжым йылмын инвентарьже, але йыл­мын ӱзгарже,маныт. А нунын кучылталтме правил-влак системыжым грамматике, але йылмылончыш,маныт.
Йылме ден ой икте-весышт деч тугеак ойыртемалтыт, кузе ме йылмым тунемме годым грамматикысе правил-влакым да нуным пеҥгыдемдаш кучылтмо пример-влакьш ойыркалена. Нуно, те шкеат шижыда, икте огытыл. Йылме ден оят гыгак. Ой — йылмын кончымыжо, тӱжвал тӱсшӧ, ой гоч йылме шкенжым ончыкта. Йылме ойын вашмутланыме йӧн сомылым шуктымыжо гоч палдырна. Сандене йылме — абстракций, тудо пӱртӱсыштӧ уке, тудо айдемын ушыштыжо гына илана, а ой — конкретне, реальне, пӱртӱсыштӧ улшо кончыш, тудым каласаш лиеш, колаш лиеш, ме тудым ойлена, колына. Но умылена йылмылан кӧра гына, вес семын манаш гын, дене йӱк-влакын радамлалтме правилыштлан кӧра.
Тышечын, тыгеат манаш лиеш: йылме шкеже рашкончышо (реальный) наста огыл, айдеме тудым шке ушыштыжо веле ашна. Сандене тудо тӱняште тунар жап веле илана, мыняр ила тудын дене пайдаланыше еҥ. Тидым тыгай фактат пеҥгыдемда. Мутлан, иктаж-могай йылме дене ойлышо чыла еҥ-влак, Юмо ынже пӱрӧ, конешне, кенета иканаште ош тӱня дене чеверласат гын, тиде йылме йомеш, тудым ты йылме дене ойлышо-влак пеленышт наҥгаят; вес паша, раш кончышо наста-влак (кушкыл, янлык, вӱд, т.м.) тиде калык пытыме дене нуно огыт йом, тӱняште кодыт, нине еҥ-влак огыт лий гынат, огыт пыте. Но йылмынат раш кончьпно негызше уло — тиде тудын йӱкшӧ (фонемыже)-влак. А йӱк, ме палена, йырвел тӱняште — материальне субстанций. Тыгеже, фонетике, йӱкым тунемше шанче, — йылмын, матери­альне субстанцийже, тӱҥ-тӱҥалтышыже лиеш, йылме иланаш тудын деч тӱҥалеш.

Материалым И.Г. Ивановын
«Йылме пеледышым пого. Йылмызын шонкалымашыже.» книга гыч  налме.

Кидшер
Шонымашым ешараш