Марий талешке кече нерген

Лачак 1990-шо ийыште «Марий ушем» мер толкынышто угыч тиде йодышым нӧлталыныт да 26 апрельыште Талешке кечым палемдаш пунчалыныт. Тиддеч вара кажне ийын шочмо калыкна марий патырна-влакым шарна.

Кажне калыкын шке национальный геройжо уло. Марий калыкна тале шӱлышан Мамич-Бердейым, Акмазикым, Акпатырым, Болтушым (Полтышым), Камайым, Ош пондашым, Пашканым да тулеч ятыр молымат шарна. Нунын лӱмышт калыкын пиалан илышышт верч кучедалме дене чак кылдалтын. 

Шочмо калкынан илышыштыже пуламыр тат ятырак лийын. Марий калыкнан эрыкше пиалже да мландыж верчын кугезына-влак, лӱдде, тушман ваштареш кынелыныт. Шке йочаштым – ӱдырымат, эргымат – изинек пикш дене тура лӱяш, сар-куралым кучылт мошташ туныктеныт, тушман керылт пурымо годым, шочмо калыкым арален налаш ямдыленыт.

Сӧй пуламыр чодыра лоҥгаште эртен гын, нимогай тушманат тушеч утлен кертын огыл, молан манаш гын, кажне марий чодырам шкеж гаяк пеш сайын пален. Шочмо калыкым аралымаште ӱдырамаш-влакат шеҥгелан кодыныт огытыл, нунат пӧръеҥ дене тӧр тушман ваштареш талын кучедалыныт.

Кугезына-влакын тале сарзе улмыштым ме эше ныл сар гочын пален налына. Арамлан огыл эше саржат Черемис сар маналтын: 1-ше – 1552-1557 ийлаште, 2-шо 1571-1574 ийлаште, 3-шо  — 1581-1585 ийлаште, 4-ше сар – 1591-1592 ийлаште…  Чаманен каласаш логалеш, тыгай шучко пуламыр годым марий-влак кокла гыч эн тале, лӱддымӧ  чолга марий-влакын ӱмырышт  кӱрылтын. Нуно шочмо йылмынам, йӱланам калыкнам арален кодышаш верч шке илышыштым чаманен огытыл. Нуным шарныме лӱмеш, Пошкырт кундем Пӱрӧ (Бирск) олаште марий калыкын икымше погынжо (1917 ий 28 июнь гыч 7 август марте) эртаралтме годым Павел Глезденёв Марий талешке кечым 26 апрельыште палемдаш темлен. Вет лач тиде кечын тале марий лужавуй (князь) Болтуш, марий мландым, шочмо калыкым тушман деч аралышыла, неле кредалмашеш, геройла колен.

Тӱрлӧ амаллан кӧра ты пайрем эше ятыр ий эртаралтын огыл. Лачак 1990-шо ийыште «Марий ушем» мер толкынышто угыч тиде йодышым нӧлталыныт да 26 апрельыште Талешке кечым палемдаш пунчалыныт. Тиддеч вара кажне ийын шочмо калыкна марий патырна-влакым шарна.

Марий-влак кокла гыч шочмо калыкын эрыкан да пиалан илышыже верч тыршыше-влак эреак лийыныт. Мутлан, Емельян Пугачёвын вуйлатыме сар жапыште Юкей Егоров шке чолгалыкше дене ойыртемалтын. Кугу Ачамланде сарыште тушман ваштареш лӱдде кучедалше, уло чон дене шочмо калыкшым да мландыжым йӧратыше Сергей Суворов марий-влак кокла гыч эн ончыч Совет Ушем Герой лӱмым налын.

Тыныс илыш годымат тале шӱлышан марий-влак эреак лийын шогеныт. С. Чавайн, М. Шкетан, Ш. Осып да тулеч шуко шуко молат марий сылнымутым вияҥдымаште, мер пашам виктарен шогымаште кугу надырым пыштеныт.

Икымше йӱкан «Путёвка в жизнь» киношто тӱҥ рольым Шернур кундемысе Купсола ялын эргыже Йыван Кырля пеш устан модын. Тудын мастарлыкшылан кӧра уло тӱнямбалсе калык кино гочын  марий шомак-влакым, марий мупым колеш.

Марий калыкна эрыкан, моло калык дене пырля тӧр праван лийже манын, И. П. Петров, В. А. Мухин, В. А. Черняков да тулеч молат шуко вийым пыштеныт. Марий автономийым почашат кугу полшен шогеныт.

Марий калык ожнысекак йылмыжым да юмынйӱладым аралашак тыршен. Шке жапыштыже лӱмлӧ шанчыеҥ да просветитель В. М. Васильев марий юмынйӱлам шымлен.

Ожно марий калыкым тидлан верчын эре шыгыремден шогеныт, шучко пуламыр татыште онаеҥ-влакым, кугыжан законым кучылтын, шуко пытареныт гынат, кугезына-влак ты йӱлам мыланна садак арален коден сеҥеныт.

Кызытсе саманыште марий кокла гыч тале еҥым шуко палемдаш лиеш. Нунын суапле пашашт калыкнан илышыжым тӱзаҥден колташ моткочак полшен шогат.

Вячеслав Мамаевын «Марий юмын йӱла да пайрем-влак» книгаже почеш.

Кидшер
Шонымашым ешараш