Илыш ончыко кая. Чыла вашталтеш. Журналистынат пашаже вашталтын толеш, тудо оҥайрак да нелырак лиеш. Чыла вере шуктыман, кызытсе техник, формат дене пашам ыштен моштыман.
Журналист, чынжымак, могай? Тудын койышыжо могайрак лийшаш? Журналистикыште таче кок шӧрыным ончыкташ лиеш: яндар, чыным почшо, шке пашажым аклыше, тудым йӧратыше специалист да уда, утыжден «сӧрастарен», шемемден сӱретлыше корныш шогалше шоя журналист. Уда журналистике айдемым профессионал журналистым огеш ыште, а тыглай айдемымак веле кода, адакшым шем тамганым. Журналист ваш тумасымашым, шоякым возышаш огыл. Лудшо, ончышо, колыштшо чыным палышаш, но чаманен каласаш логалеш, марий журналист-влакат тыгай койышан улыт. Сай профессионал журналист эре чын уверым намийышаш. Тудлан ойыртем уке: мом, кушеч ончыкташ, кеч конференций, кеч «шокшо точко», кеч спорт ӱчашымаш. Лийже тиде интервью, очерк, увер але вес жанр – тиде чын факт, оҥай формо. Журналист пален шогышаш иктым: тиде тудын йӧратыме пашаже, тудым кӱлеш семын ыштыман. Тудо тиде пашалан кӧнен, сандене тудым шӱм-чон йодмо почеш шуктышаш.
Марий журналист марий йӱлам, марий тӱвырам, марий историйым, марий тӱня ончалтышым, вес семынже философийым, палышаш. Вет кажне калыкын шке ойыртемже уло, тыгак койыш-шоктышыжат. Шочмо калыкын йӱлажым палыде, пашам ыштен шукташ йӧсӧ, йӱла гоч илыш тӱҥым калыклан намиен шукташ лиеш. Эше тиде вес калыкланат оҥай лийын кертеш. Калык дек эре лишыл лияш кӱлеш, айдемын койышыжымат шижын моштыман – психолог лийман. Кызыт этножурналистика термин кумдан шарлен. Тиде посна калыкын илыш ойыртемже дене кылдалтше шомак. Чынак, марий еҥ огыл мо шке шочмо калыкше нерген шукырак пала. Вет тудо вӱржӧ денак марий, марий чонан, кумылан. А могайрак вара шочмо калыкнаже? Тудо ожнысек тале улмыж дене чапланен. Тачат ме порын шарнена патыр кугезе тукымнан тале еҥже-влакым, нунын дене кугешнена, пример семын ончена. А тыгайже ятырын улыт. Эшежым калыкна кугу талантан. Муро поянлыкшымак налаш. Могай тудо сылне, келге шонымашан, оян. Сем тӱняжат сымыстарыше. Фольклоржат тӱрлӧ жанр дене ойыртемалтеш. Сылнымутнат поян. Кӱчык шӱдӧ ий утларак жапыште тудо тынар кушкын, мутмастар-влак поэзийыштат, прозыштат, драматургийыштат шке шонымашыштым каласат, оҥай образ-влакым сӱретлат, калык илыш нерген каласкалат. Тидланже тӱрлӧ жанр формым кучылтыт. Писатель-влак нерген шымлымаш-влакым возат, передаче гоч палдарат. Тыге нунын нерген шомак калык коклаш писынрак шарлен кертеш.
Калыкна моткоч пашаче. Сомыл деч тудо лӱдын огыл нигунам. Ыштен моштыдымо пашаже уке, очыни. Паша дене гына тудо илен огыл. Пайрем годым поген поян ӱстелтӧрым, ӱжын родо-тукымым, пошкудым. Сийлен кочкыш-йӱыш дене гына огыл, поро шомакше денат. Айдемылан тудыжо чон эм гаяк лийын. Тидын нергенат шомак лийшаш. Тачысе тале марий пашаеҥ нерген очерк сынан возымо шуко манаш йылме ок савырне. Тале мастар-влак нергенат палдарен шогаш уто ок лий. Тыгай еҥ-влак шкештат оҥай улыт, мастарлык корныш кузе шогалмышт нерген ой моло-влакымат тыгай корныш шогалаш таратен кертеш. Тыгай сынан материал моткоч шергын аклалтеш.
Эшежым марий еҥ пӱртӱсым йӧратен, туддене моштен пайдаланен. Шукыжым налын огыл, илаш ситышыжым гына. Пӱртӱс тӱня марийлан шочмо шепка дене тӧр шоген. Садланак таче мемнан ӱмбак ӧрын ончат, чимарий верам арален кодымыжак шукыштым ӧрыктара. Тидым пален шогаш манын, толыт Марий Элыш тӱрлӧ кундемла гыч, мемнам ончат, йӱланам тунемыт, эскерат. Тидын нерген тӱрлӧ шымлымаш пашам возат, кино, документальный фильмлам ыштат, садланак марий йылмым тунемыт.
Мо ӧрыктара мыйым? Ӧрдыжеҥлан чыла тиде оҥай, а шуко марийжылан – кӱлдымаш паша. Налаш йылмымак. Шукын шочмо йылме дене мутланат мо? Уке шол. Рушла кутыраш тӧчена, пуйто шочмо йылме марийлан умбакыже вияҥаш йӧным ок ыште. Мый гын тыге ом шоно. Мӧҥгешла, кунар сайын шочмо йылметым палет, тунар куштылгын вес йылмымат тунемаш лиеш. Мый марий улам, марла ойлем, тидымак моло дечат вучем. Йылме ила гын, калыкнат илаш тӱҥалеш. Ужыда, мо нерген эше возыман, умылтарыман, кажне марий деке миен шуаш кӱлеш. Ышташ лиеш тидым тӱрлӧ йӧн дене, тӱрлӧ формышто. Лийже тиде телевидений, радио, прессе, интернет йӧн.
Марий еҥ тӱняште шкет огыл. Тудын родо-тукым калыкше уло. Нуно тӱрлӧ вере илат гынат, чонышт дене мемнан деке лишыл улыт. Марий журналист тидымат мондышаш огыл. Нунын историйышт, тӱвырашт, ойыртемышт нерген мыланнат палыман. Тиде пашамат тӱҥ шотышто журналист-влак шуктен шогат. Нуно тӱшка калык деке шке шомакышт дене лектыт. Маныт вет: шкет шогышо пеледыш тунарак оҥай огыл, алан тӱрлӧ пеледыш дене сӧрал. Тыгак келшымаш шотыштат тыге каласаш лиеш. Ме икте-весынам пойдарена, келшымаш калыкнам пеҥгыдемда.
Мыланем тиде профессий моткочак келша. Тунем пытарымеке, ончыкыжым журналист лияш шонымаш уло. Интервьюм налын шогышо журналистым ужатат, шонет, журналистын сомылжо йӧсӧ мо, мутланен моштет да йӧра веле. Чынжым гын, журналистын сомылжо йӧсӧ, очыни, йӱдшӧ — кечыже калык коклаште лияш перна, тӱрлӧ событийым шымлен шогыман, эскерыман. Журналист – шымлен моштышо айдеме, тудо политикым, экономикым, правым пален шогышо пашаеҥ. Законымат палаш кӱлеш, журналист шке мутшылан оза лийшаш.
Журналист илышын тӱрлӧ шӧрынжым, йыжыҥжым шижын да умылен моштышаш, ушан-шотан лийшаш. Тудо шуко пален шогышаш, эре тунемшаш, тӱрлӧ источник дене пашам ыштен кертшаш. Журналист – новатор, тудо шке уш-акылжым эре пойдарен шогымо дене пырля эше уым кычал шогышаш, ойырен налме корныжын тӱрлӧ йыжыҥжым шымлен, шке направленийжым почшаш, шке йӱкан лийшаш.
Журналист – информатор, тудо калыклан чын уверым конда, а осал шонымаш дене иктаж пашам ыштыше шолып агент огыл.
Журналист – мер илышын шонымашыжым организоватлен моштышаш. Вет калык тудлан ӱшана, тудын мутшо виктарыше вийыш савырнен кертеш, садлан шонымашым раш, умылаш лийшын намияш тыршыман, эшежым – шӱмыш логалшын.
Журналист – колыштын моштышо пашаеҥ, тӱрлӧ шӧрыныштӧ пашам ыштыше-влак дене мутланен моштышо айдеме. Тудо мутланымашым вӱден кертшаш, йылмыжат поян, яндар лийшаш. Тыгайым йӧратат, туддеч тунемыт, ӱшанат. Ӱшан деч посна йӧсӧ кеч-кӧланат, а журналистлан – эшеат. Аудиторийлан келшаш манын, чот тыршыман, оҥай айдеме лийман, шуко палыман. Тидланже кругозорым пойдарыман.
Журналист – критикым умылен, пагален моштышо еҥ. Еҥ-влак тӱрлӧ улыт, шонымашыштат икгай огыл. Иктылан икте келша, весылан – весе. Иктыже тыйым мокта гын, весыже пӱшкылынат кертеш. Тидымат шотыш налман. Чын лийын отыл гын – йоҥылышетым пале, вес гана тыгайым ит ыште. Чынлан шкендым шотлет гын, тидым пеҥгыдемдаш ит мондо, тыгодым эмоцийлан огыл, а фактлан эҥертыман.
Но эн ондак журналист тиде айдеме, кудыжо ушышкыжо сай, кӱлешан уверым пышта, а вес журналистын пашажлан кӧранен огеш иле. Кызыт ятыр журналист шке блогым, сайтым вӱда. Нуно шке илышышт, усталык сеҥымашыштым калык ончыко луктыт. Марий йылме да марий журналистике илаш тӱҥалеш манын ӱшанена.
Шукерте огыл «Кидшер» интернет-журнал марий калык дене эртыше идалыкыште шке пашаже нерген лудаш темлен ыле.
Автор: Николай Любимов,
«Кидшер» интернет-журналын тӱҥ редакторжо, марий блоггер