Поэзий нурым «куралеш» тыршен: Татьяна Соловьеван поэзий шомакше нерген мут…

Сылнымутыш толмо корно кажне возышын шкенжын. Иктыже изи годсекак лирикын але эпикын юзо шӱлышыжым шижын шога, уш каен книга тӱняш пурен шогалеш да тушеч лекташ ок вашке, весе гын ваче ӱмбак ийготым пышытымек творчестве шӱлыш дене таҥлалтеш, кумшо илыш тамым сайын тамлен налмек возаш тӱҥалеш.
У Торъял районеш шочын-кушшо Татьяна Соловьевам икымше тӱшкашке пуртыман. Ӱдыр изиж годсек поэзий тамым «налын» шуктен. Тудо 1982 ийыште Пактек лӱман ялыште шочын. У Торъял да Токтарсола школлаште шинчымашым поген. Школыштак возаш тӱҥалын, эше тӱҥалтыш класлаште. Шкеже гын 1997 ийыште «Марий Эл» газетеш савыкталтше «Ош куэ» почеламутшым дебютшылан шотла. Мастарлыкым шуараш манын, ик гана веле огыл «Сылнымут шыже» семинар-совещанийыште шкенжым терген, кугурак йолташыже-влакын ойыштым колыштын, возымыжым саемден шоген.
Варажым Марий университетыште тунемын, журналист лияш ямдылалтын. Шарнем тудын студент пагытшымат. Чолга ӱдыр лийын, мер пашате чулымлыкым ончыктен. Тунамак возаш йӧратыше ӱдыр-рвезе-влакым шке йырже чумырен, «Поэзий шепкаште» сылнымут кружокым вуйлатен. Нуно самырык-влакын возымыштым изирак сборникеш савыктен луктыныт. Каласыман, тыгай пашам чылан огыл шке вачӱмбакышт налын кертыт. Муро дене кылдалтмыжат тунамак тӱҥалын. Шкак почеламутым возен, семым келыштарен, гитар дене моторын шоктен да мурен.
«Мый тымыкын улам саскаже» маналтеш Татьяна Соловьеван 2014 ийыште савыктен лукмо кокымшо поэзий книгаже. Икымшыже 2002 ийыште ош туням ужын. Мо вара самырык поэтым тургыжландара, мо нерген чонжо йӱла, мо шотышто шӱмжо кӱлтка?
Сылнымут творчествыш тошкалше кеч-могай возышынат икте, очыни, чоным «кочкеш»: кӱлеш мо калыклан возымем, мом мый творчествем дене каласынем. Татьяна тидын шотышто «Шукертак «шым курал» поэзий нурым» почеламутыштыжо пеш тура, чын каласа: «Поэзий нурышко лектам мый таче угыч, Вет тушто кажнын шкенжын лукшо». Чынак, поэзий куштылгын ок тол, сай почеламут шочшо манын, шуко тыршыман, пӱжвудым йоктарыман, сай саска ӱяҥдыме мландыште гына тувырга, тидланже «нур пашате» йӱд-кече толашыман. Тидыже почеламутын лирический геройжым ок лудыкто, тудо шке шонышыжым лудшылан тыге виктара:

Поэзийым, шепка гычын тӱҥалын,
Тый курым мучко иле йӧратал.
Чон шӱлыкым кертат тораш шӱкалын,
Поэзий – нимучашдыме пиал.

Тиде почеламутышто арам огыл поэт «поэзий нур» метафорым 2 гана кучылтеш да «чонышто гына йомалше мутшым» шып кагазыш радамла. Кажне возышо, М. Бахтин манмыла, «тӱня нерген шке шомакшым» луктын каласа. Поэт да поэзий шотышто шонкалышыжла Т. Соловьева поэзийым «сурт» дене таҥастара, тудо поэзий суртыштыжо лудшылан «чесым» пӱжалт-пӱжалт ямдыла, «руаш гыч киндым угычын пышта». Нине мут-образ-влак арам огыл каласалтыт, нуно тӱҥ шонымашым виктарат. Эшежым поэт палемда: «мый ом лий весе нигунам».
Тиде поэзий книга ончылмут да кум ужаш гыч шога. Икымшыже «Чылажат шергакан, чонлан лишыл» эпиграфан. Тудым «Мый тымыкын улам саскаже» почеламут почеш. Тудо контраст йон дене возалтын: тымык – тамык, иянше – шокшо-шокшо, пыл помыш – ал кавадур. Лирический героиня «пыл помышын ош йӱржо», «покшым» лийнеже, чон корштымо годым шортнеже, вет тудлан илышын ласкаже омешыже гына конча. Мо оҥайже, поэтессан возымаштыже рефрен семын ик шонымаш йонга, тиде «мый могай улам, тугаяк кодам» манме ой. Тыште тидым «Эх, мом ыштем, тыгай улам гын!» корно палдара. Арам огыл тудым мучаште верандыме. А почеламутышто тудо ик эн виян позиций лиеш. Тидымак «Мылам ойлат», «Мый йӧратем, кунам улам лач шкетын» почеламутлаште ужына. Нунын пытартыш корнылашт тыге йонгат: «Тый шке саскатым жапыштыже пого. А мый палем, кунам мылам погаш…»; «Илем туге, кузу шӱм-чон йодеш». Коеш, Т. Соловьеван геройжо шукыж годым шулыкан, ойгырышо шонышан, но тунамак тудо виян, шканже ӱшаныше, пеҥгыде, поро койышан («ойго деч ярнен, шуя кӧ кидшым, Тыгайымат ом керт шуэн коден»).
Философский рубрикыш пурышо почеламутлаштыже Т.Соловьева илыш («Эх, илыш, илыш», «Айдемын илыш – мундыра», «Эх, сур куку! Лият мо пелашем тый?!»), пиал («Палем», «Илышым ужаш гына ок сите», «Кунам-гынат…», «Эх, орлык! Корныштем ит кушто…», «Йомын толынам мый ты туняшке», «Пиал толеш кунам-гынат»), пӱрымаш («Чонан мо пурымаш?», «Ом опкеле») нерген шонкала. Тӱҥ шонымашым почаш манын, риторический йодышым шында, восклицаний йӧнлан энерта, обращенийым кучылтеш, уэш-почаш каласа. Айдеме илышым мундырасе шӱртӧ дене танастарымаш оҥай. Шӱртӧ тӱрлӧ кылдышан, южгунамже курылтешат, кажныже тудым моштымыж семын ачала. Лиеш кунам-гынат мучашыжат. Тыге пуралтын айдемылан. А пиал манме шотышто автор тыге манеш:

Илышым ужаш гына ок сите,
Умылаш, чытен лекташ – шагал.
Сай дене удам ушет гын иктыш,
Лач тыге молан шочеш пиал?!

«Корно» почеламутышто автор мотор метафор-влакым кычал муын: «корно ваче», «ужара яжарлана», «пугыртенна вачым». Корнын образшым символ семын ужаш лиеш. Илыш корно манына. Кажнын шкенжын пурымаш корныжо. Илышыште кажне шке палыжым кода. Илыш палыжым, кышажым. Автор лач тидын нерген ты сылнымутышто шонкала, арам огыл «ваче» метафор 4 гана каласалтеш.
Кеч-коланат шочмо ял – чон шепка. Т. Соловьевалан кореман, чодыран, садеран, олыкан Пактекше шерге. Тыште чылажат палыме, йоча годсо куан дене темше. Теве «Шочмо ял» почеламутышто героиня шочмо ялжын арама укшышкыжо порсын шуртым кылден кода, шарналташ манын тыге ышта. Шӱртӧ, марий калык мифологий почеш, кылым ончыкта. Тугеже, героиня эреак тыгай кылым шижын илынеже. А теве «Шочмо ял дене вашлиймаш» почеламутышто вес сӱретым ужына. Тиде пытен толшо марий ял, йоча йӱк ок йоҥго, шӱкшудан пасу, памаш воктенсе шолдыргышо волак шӱмым иша, пуста олык, снегымат иктат ок пого, ешдыме самырык поръеҥ. Икманаш, шӱлыкан сӱрет. Эпике сынан тиде почеламутым ваштарешла шындыме йонлан энертен возымо: ончычсо мотор ял илышым тачысе ял илыш «ӱмыл» семын почмо. Ончычсыжо пуйто омо гай коеш, тушто чылажат мотор, лишыл, тачысыже чоным «нулта». Почеламут диалог, монолог да рассуждений элемент полшымо дене чоналтын.
Татьяна Соловьева возымаштыже чӱчкыдынак пӱртӱс образ-влаклан (йӱр, мардеж, ӱжара, кава, кече, пыл, шӱдыр, ломбо, куэ, пеледыш, шӱшпык, куку) эҥерта. Кузе уке гын, вет ялеш шочын-кушшо айдемылан тидыже пеш лишыл да палымыс. Налаш «Ӱжара ялем ондале» почеламутым. Тыште кече лекме тат сӱретлалтеш. Автор ятыр оҥай глагол да метафор-влак дене пайдалана: тӱтыра волыш, ӱжара ӧндале, чодырам вӱчкале, памаш ден шуалтыш йолжым, шинчам шупшале. Йодышан да кычкыралтышан, обращениян предложений-влак эмоций кумылым почаш полшат: чон йывыртымым ончыктат.
Татьяна шкеже самырык ава. Кок йочам ончен кушта. Аван шижмашыжым, йывыртыме да тургыжланыме кумылжым почаш тудлан неле огыл, шонем. «Ӱдыремлан» почеламутыштыжо ава кумылым тудо тыге иктешла:

«Тыгай, ужат, ава пиал.
Уке тӱҥалтыш, ни мучаш.
Лач икшыве пелен лиял,
Чот шокшын, ныжылгын ӧндал,
Могай ласка улмаш илаш!»

«Икымше ошкыл» почеламутын вуймутшак тудын мо нерген лиймыжым палемда.
Аван пиалже – икшыве, тудын ончыкылыкшо. Чылаж годым шонымо семын ок лий, шол. Тидын нерген монолог формо семын возымо «Кудло вич ий ончыч» почеламутыщто ужына. Тыште сареш йомшо эргыж нерген кузе ава ойгырен илыме сӱретлалтеш. Тудлан ынде сар шӱшпык дене кутыраш гына кодеш. Аван ойгыжым нимо денат паремдаш ок лий: чоныштыжо ласкалык йомын курымлан. Почеламутым кольцевой обрамлений йон дене серыме.
«Тыгае» почеламутат шке тӱсан. Лирический героиня оҥым вошт витен лекше мутым ойлынеже, тул ден йӱлен когаргынеже, иктыланат ончыктыде чон дене ярнымеш шортнеже, раш каласен мошташ лийдыме мурым мурынеже. «Могайжым раш ом пале» да «Да тек огеш код пале» манме ой-влак рефрен семын йонгалтыт. «Мут», «тул», «муро» шомак-образ-влак тӱҥ лийыт, идейым почаш полшат. «Шӱкшак коклаште иланет, пеледыш» почеламут тачысе саман ойыртемым почын пуа:

«Келшен моштет гын, сай! Иктат ок туко,
Шукшак кокла гыч йӧршын ойырлет.
Еҥ ойго чонышкет, уке, ок вите,
Да чон моторлыкым оксалан ужалет!»

Поэтессан героиняже тӱрло тӱсан. Южгунамже тудо «ужарге» шонымашан, сай ден осалым ужын моштыдымо, мардеж гай кок век лупшалтше («Ит карге, ош тӱня!»), шоналтыде ыштен колтышо, камвочшо («Малаш возам – огеш тол омо»), вараже – ушаныше, ниго деч лудын шогыдымо («Йомын толынам мый ты туняшке», «Олмапу»).
Поэзий книган кокымшо ужашыже «Чоныштем ила йӧратымаш» шомакла дене почылтеш, тушко 23 почеламут пурен. Мурсаскаже шукыж годым шӱлык кумылан, вашмутдымо йӧратымаш нерген. «Мыняр гана ондалышыч…» почеламутысе лирический героине йоратыме енжылан осалым ок шоно:

«Шым шаве корнышкет шыдем,
Кеч мыйым ялт ондалышыч,
Вара эше сорвалышыч…
Ала иктаж-кунам мондем».

«Олмапу» лӱман сылнышомак возымо да шонымашым виктарыме дене шкешотан. «Памаш воктене» почеламутышто ший памашын образше туныш лектеш. Обращений йон дене возымо сылнымутышто тудо «ший солыкан», кечат тушто «пыч-пыч шинчам пуалеш», героиня памаш деч чон пиалан лийме верыш наҥгаяш йодеш. «Пеледыш ӱмыр» почеламут корныла гоч автор шижтара:

«Йӧратымаш – пеледыш ӱмыр гае.
Кеч ик гана вел тудым сусыртет,
Тетла ок лий шӱм-чон шижмаш тыгае,
Да тудым умырешлан йомдарет».

Икымше йӧратымаш – илышын ик эн мотор татше. Тидын нерген «Ораде самырык жапна» почеламут ойла. Яндар шижмаш ден модшо-влаклан «Йӧратымаш шортеш» мурсаскаште поэтесса тыге манеш:

«Мый шижынам, кузе йӧратымаш шортеш,
Кунам коден каят шӱмбел йолташым,
Кунам монден чыла, каргат йӧратымашым,
Да чон куаным шулык леведеш».

Йӧратымаш кумыл дене авалтше героиня таҥжылан «кушно шудырым чуктынеже», «тылзе волгыдым колтынеже», «кайык шулдырым пуынеже» («Кас рӱумбалге лишемеш»). Поэзий шомак дене чын йӧратымаш нерген Т. Соловьева тыге воза:

«Ойырлаш гын, колат, курымешлан,
Йӧраташ гын, колат, ӱмырлан».

Лирический героиня йӧратымаш тӱняште чонештылнеже, тудлан кугу шижмаш илыш вийым пуа, йӧратыме енжым тудо суксо семын жапла, тудлан чыла ышташ ямде:

«Каласе – шуктем тыйын кажне йодметым.
Каласе – мый луктам оҥем гыч шӱмем».

Книган кумшо ужашыже «Чонем мура, шкежат мурем» ой дене тӱҥалеш. Пеш чын да раш каласыме. Вет Татьяна Соловьева мутын юзо вийжым шижын шогышо гына огыл, тудо эше сем тӱняште чонештылше айдеме, мурызо семынат чапланен. Шкежак ятыр шомакын да семын авторжо семын палыме, йоҥгалтарышыжат тудак. Ужашыште тыгак Татьянан возымо почеламутшылан семым келыштарыше, нуным мурыш савырыше композитор-влакын лумышт ончыкталтын. Тиде Геннадий Григорьев, Родион Алекссев, Станислав Шакиров, Лилия Алексеева, Владимир Матвеев.
Иктешлен, тыге каласаш лиеш: Татьяна Соловьева поэзий «нуржым» тыршен куралеш, тугеже тӱвырго саскаж дене лудшым умбакыжат куандарен шогаш тӱҥалеш. А шке йӱк дене оҥарыше кумыл-толкын, илыш шижмаш ӱняжым почаш оҥай образ-влакым кӱктен лукташ тудын вийже ситышын.
А кызыт ме Татьяна Соловьёван «Мый тымыкын улам саскаже» почеламут сборникым лудаш темлена:

Галина Бояринова,
Марий Кугыжаныш университетын доцентше.

Кидшер
Шонымашым ешараш