Марий кугыжаныш университетын Калыкле тӱвыра да тӱвыра кокласе кыл институтшылан 20 октябрьыште 10 ий темын. Ты кечын тудын тунемме да лабораторий у корпусшо ончылно марий алфавитлан пӧлеклалтше «Марий тиште» арт-объектым, тыгак тидын деч вара вигак Урал йылме-влакым тунемме научнын шымлыме рӱдерым да диссертаций советын залжым торжественно почыныт.
«Тиде арт-объект – калыкын ончыкылыкшылан негыз»
Мероприятийыште Марий Эл правительстве председательын икымше алмаштышыже М.Васютин, Марий Эл Кугыжаныш Погынын председательын алмаштышыже Л.Яковлева, тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министрын алмаштышыже И.Садовин, МАРНИИЯЛИ-н директоржо Л.Григорьева, Марий кугыжаныш университетын ректоржо М.Швецов, Калыкле тӱвыра да тӱвыра кокласе кыл институтын деканже Р.Чузаев, Оньыжа Э.Александров лийыныт.
Ӧ, Ӱ, Ҥ, Ы, А марий буква да тамга-шамычан «Марий тиште» арт-объектым погынышо калык ончылно лач нуно дене почыч. Тудым ужмеке, очыни, кажныже шоналтен: тыгайже тымарте республикыштына лийынжат огыл. Арт-объект, чынжымак, моткочак шкешотан, но тӱҥжӧ – марий калыкнан да кундемнан кугу вийжым да ойыртемжым ончыктышо. Кугыжаныш архивлаште таче кече марте аралалт кодшо нине тамга-шамыч – курымла дене эртыме корнына. Марий возыктышнан вес йыжыҥже XVII-XVIII курымла мучаш гыч тӱҥалеш, тунам посна шомак-влакым буква полшымо дене палемдаш тӱҥалыныт. XVII курымышто XX курым тӱҥалтыште савыкталтше грамматике, букварь, мутер-влак пеҥгыдемдат: марий йылмын фонетике да моло ойыртемжым чын почын пуаш йӧным кычалме корно куштылго лийын огыл, но тудым мумо – вич марий буквам руш алфавитыш ушымо.
Эн ончычак мутым Михаил Зиновьевич Васютинлан пуэныт. Тудо шке ойлымыжым курыкмарий сылнымутчо Иван Горныйын шочмо вер дене кылдалтше почеламут корнылаж дене тӱҥалын, а варажым тыге шуен:
– Уло кумылем дене Марий Эл Республикын калык писательже Иван Иванович Тарьянов-Горныйын почеламут корнылажым лудын пуышым. Шочмо верже нерген возымаштыже тудо тиде арт-объектыште ончыктымо буква-шамычым кучылтын. Мемнан республикылан тудо йӧршын у. Палем, тудым ямдылымаште кычалмаш шуко лийын. Марий калыкнан келге историйжым ончыкта гынат, тиде – памятник огыл, а калыкын ончыкылыкшылан негыз. Мыйын шонымаште, тудо моло калыкын еҥже-влакымат шке шочмо йылмыштым, тӱвыраштым аралаш, пагалаш кумылаҥда. Арт-объектлан верымат лач Калыкле да тӱвыра кокласе институт ончылно арам огыл ойырымо, вет лач тыште марий йылмым веле огыл, финн-угор тӱшкаш пурышо моло калык-влакын йылмыштым пагалаш, аклаш да аралаш туныктат, тыгак шымлаш, вияҥдаш кумылаҥдат. Тиде арт-объектым ужмеке, моло калыкын еҥже-влакат шочмо йылмыштым, кундемыштым шарналтат да чоныштлан сайын чучын колта манын шонем. Палем: тудым ямдылымаште тыршыше-влак шуко шоненыт, каҥашеныт, кычалыныт — Марий Эл правительстве лӱм дене нунылан таум ойлем да пайрем дене саламлем.
Ректор Михаил Николаевич Швецов арт-объектым почмашке погынышо-влакым институтын лӱмгечыж дене саламлен да палемден:
– Кастене тиде вер эшеат волгыдо лиеш, сандене чылаштымат пагален ӱжына. Мемнан Россий кажне калыкым пагала да тудлан вияҥашыже йӧным ышта. Тыгак лийшаш, лач тидын дене ме виян улына.
А Родион Иванович Чузаев каласен:
– Пагалыме йолташ-влак! Кызыт шӱм-чоныштем куан тургыжланымаш озалана, чылажат чоныш логалеш, эсогыл йылмем тӱкналтеш… Мо кызыт тыште ышталтеш, мом ме ыштенна – чон вошт колтымо пашана. Мый палем, интернет кумдыкышто ты шотышто ойлаш тӱҥалыныт. Тиде – моткоч сай! Тек ойлат, возат – тиде куандара. Арт-объектыште палемдыме тамга-шамычым ончалына гын, тиде – калыкнан вожшо, кажныштыже моткоч шуко каласыме, иктымат тыглай гына ыштыме огыл. Нуным дизайнер шонен луктын огыл, чыла тидым архив гыч налме. Молан арт-объект кавашке нӧлталтеш? Тиде – кӱшыл тӱня дене вашкыл, но тиде – вес теме… Йолташ-влак, кечывалымат , кастенат тышке толза! Таче чонем куана, арт-объектым ыштымаште надырым пыштыше кажне еҥлан кугу тау!
Шымлымаш, цифроватлымаш, шанчыеҥым ямдылымаш…
Тидын деч вара погынышо-влак у корпусын кумшо пачашышкыже кӱзеныт: тушто Урал йылме-влакым тунемме научнын шымлыме рӱдер ден национальный цифр лингвистике лабораторийым торжественно почмаш лие. Тудым вуйлатыше филологий науко доктор, профессор Любовь Абукаева рӱдерын ончыкылык пашаж дене палдарен. А нуныжо тыгай улыт: урал йылме-влакым шымлымаш, финн-угор ден самодий йылмылам цифроватлымаш, шанче кандидат ден доктор-влакым ямдылымаш, шанче форумлам эртарымаш, «Финноугроведений» журналым лукмаш. Кызыт Литераурым, сылнымутым да историйым научнын шымлыше М.В.Васильев лӱмеш Марий институт дене пырля да Марий кугыжаныш университетын MarGRID суперкомпъютерже полшымо дене национальный йылме модельым интеллектуал машина дене обрабатыватлыше цифран сервисым ыштыме паша кая: марий йылме гыч да марлаш Яндекс-кусарыше уло, электрон мутер-влакым ямдылыме, чын возымым тергыше системе илышыш пурталтын да марла ойлымым палыме функций улыт.
Рӱдерын национальный цифр лингвистике лабораторийжым вуйлатыше, МАРНИИЯЛИ-н шанче пашаеҥже Андрей Валерьевич Чемышевын мутшо почеш, тиде кече гыч марий йылме дене йӱкан iВика лӱман полышкалышым ыштыме пашам тӱҥалеш. Михаил Зиновьевич вигак йодо: «Мо дене тыланда полшен кертына?» Республик правительствын енже деч тыгай йодышым колмеке, умбакыже пашам ышташ кумыл шочде огеш керт, шонем…
Ончыкылык пашам радамлыме
Рӱдер гыч лекмеке, чыланат диссертаций советын залжым официальнын почмашке кусненыт. Ректор Михаил Николаевич Швецовын саламлыме мутшо деч вара тудын председательже, филологий науко доктор, профессор, руш йылме, литератур да журналистике кафедрым вуйлатыше Елена Павловна Карташова паша совещанийым эртарен. Эн ончычак тудо диссертаций советыш пурышо 19 еҥым радамлен да ончыкылык паша дене кылдалтше задаче-шамычым палемден. Погынышо-влак «Руш литератур да Россий Федерацийысе калык-влакын литературышт» ден «Руш йылме. Российысе калык-влакын йылмышт (филологий науко-влак)» специальность-шамыч дене диссертацийым аралыме шотышто каҥашеныт.
«Чыла тиде – чылаланна пӧлек»
Ушештарена, университетын Калыкле тӱвыра да тӱвыра кокласе кыл институт таче 30 наре направлений дене специалистым (калык-влак кокласе кыл шотышто специалистым, филологым, архивоведым, музеологым, документоведым да хореографым) ямдылен луктеш. 10 ийыште тушто тӱжем утла еҥ бакалавр да магистр дипломым налын, а кызыт шинчымашым 600 утла студент пога. «Марий тиште» арт-объектым, Урал йылме-влакым тунемме да научнын шымлыме рӱдерым да диссертаций советын залжым почмо годым институтын директоржо Родион Чузаев тыге каласен:
– Чыла тиде – институтын лӱмгечыжлан веле огыл пӧлек, а чылаланна. Молан манаш гын марий буква-влаклан арт-объектым ыштыме шотышто шонымаш икмыняр ий илен, да ты шонымаш шукталтын. Урал йылме-влакым шымлыме рӱдерымат у манын каласаш ок лий: ты направлений дене паша ышталтын. 90-ше ийлаште да тудын деч вара мемнан дене финн-угор калыкын шуко еҥже шанче пашажым арален, диссертаций советна лийын – кызыт ты пашам шуена гына.
Ты кечынак институтышто лӱмгечылан да Тӱп калык-влакын йылмыштлан лу ий темме тӱнямбал кечылан пӧлеклалтше «Юл-Чолман кундемысе калык-влакын йылмышт, йӱла семын пеҥгыдемдалтше да художественный тӱвырашт кызытсе илыш кӱкшыт гыч ончымаште» I тӱнямбал шанче-практике конференций лийын.
Кас велеш пайрем институтын актовый залышкыже куснен. Тушто регионыштына образований системым вияҥдымашке надырым пыштыше преподаватель-влакым палемденыт, а Марий Эл правительстве председательын икымше алмаштышыже Михаил Васютинлан Марий кугыжаныш университетын Почётан профессоржо званийым пуэныт. Эн мучашлан погынышо-влаклан институтын усталык коллективше-шамыч концертым ончыктеныт, а тидланже, чылан палена, нуно ик эн мастар улыт.
Галина Кожевникова, «Марий Эл» газет