Марий шӱлышнам утыр пеҥгыдемдыман!

Мер Каҥашын тÿҥ пашажлан марий калыкнан шке йылмыжым, тӱвыражым, акрет йӱлажым арален кодымо да вияҥдыме шотлалтеш. 2012 ий апрельыште Оньыжалан, Мер Каҥаш вуйлатышылан, Марий Эл Кугыжаныш Погын вуйлатышын алмаштышыже А.Н.Ивановым сайлыме деч вара шуко мер да тÿвыра мероприятий, йыргешке ÿстел, научно-практический конференций эртен. Мер Каҥашын еҥже-влак ятыр кундемыш лектын коштыныт да кертмышт семын практический полышым пуэныт. 
Идалык утларак гыч ме Марий калыкын Xпогынышкыжо чумыргена. Тушто угыч Мер Каҥаш вуйлатышым, Оньыжам, сайлаш тÿҥалына. Сандене марий калык у Оньыжа нергенат шоналтышаш. Эртыше ийыште могайрак паша шукталтын? Тиде да моло нергенат марий Оньыжа А.Н.Иванов дене мутым вашталтена.
— Анатолий Николаевич, эртыше кум ий жапыште Мер Каҥаш марий калыкнам арален кодымашке виктаралтше шуко пашам ыштен. Тидын годым кугу вер могай йодышлан ойыралтеш?
— Мемнам кызыт эн чот марий калыкнан чотшо шагалемын толмыжо тургыжландара. Россий Федерацийыште илыше марий калык кажне ийын 7 тӱжем еҥлан шагалемеш. Ончыкыжымат тыгак лиеш гын, 100 ий гыч калыкна йöршеш пытен кертеш. Сандене кызыт мыланна, чумыр мер тÿня дене пырля моткоч чот чолган пашам ыштыман. Кузе?
Пÿтынь марий тÿня мучко шочмо йылмым арален кодымо йодыш моткоч пÿсын шога. Школлаште марий йоча-влаклан шуко вере шочмо йылмым кугыжаныш йылме семын веле туныктат. Тидыже эн чот тургыжландара. Вет ÿдыр-рвезе-шамыч марий сылнымутым огыт тунем гын, ончыкыжым шке шочшыштымат марла лудаш-возаш туныктен огыт керт. Республикын Образований да науко министерствыштыже тидым сайын палат. Но кызытеш эше шуко йодыш вашмут деч посна кодеш. Тидын шотышто палемдынем: ме чумыр вий дене гына школлаште шочмо марий йылмым туныктымын кÿлешлыкшым пÿтынь обществылан да кушкын толшо тукымлан раш умылтарен кертына. Кугезе йӱланамат эреак шарнен илыман. Тудын дене кажне кечын пайдаланена гын веле марий койыш-шоктышна, кугезе шӱлышна аралалт кодыт да самырык тукымланат куснат. Тыге калыкнан ӱмыржö ятыр курымлан шуйна.
Мер Каҥашым вуйлатыше-влаклан, поснак мыланем Оньыжа да депутат семын, калыкнан илышыжым, тудын пÿрымашыжым саемдыме шотышто шагал огыл тыршаш логалеш. Эн пÿсö йодышыжым шыжымсе да шошымсо Марий форумлаште каҥашена. Марий калык да
Мер Каҥашын ыштышаш пашаже шуко. Нунын кокла гыч шукыжо федеральный, тыгак республикысе да район кÿкшытан бюджет оксам ситарыме дене кылдалтын. Эртыше кум ий жапыште исполнительный кучем вуйлатыше-влак дене, тыгак тÿрлö кундемласе марий калык дене ятыр гана вашлийынна, тÿрлö йодышым пырля каҥашен, пашам ворандарыме да мероприятий-влакым эртарыме шотышто корным кычалынна.
Мер Каҥаш марий калыкын тÿрлö йÿлам кучышо да тÿрлö юмылан кумалше моло калык дене келшен илыме шотышто пашам виктара. Вес семынже каласаш гын, толерантный лияш ÿжына. Тенийсе саманыште тидыже моткочак кÿлешан йодыш. Марий карт-влакын ты йодышым умылымышт куандара.
— Марий калыкын IX погыныштыжо Те мер пашашке самырык тукымым кумданрак ушаш кÿлмö нерген ойленда ыле. Эртыше кум ий жапыште тидын шотышто мо ышталтын?
— Те чыланат умыледа, марий калыкна ынже йом манын, ме эн ончычак самырык тукымым шке йылмыжым йӧратыме, шочмо калыкшым, тӱвыражым пагалыме шӱлышеш шуарышаш улына. Самырык тукым дене пашам вияҥден колташ манын, Мер Каҥаш вуйлатышын ик алмаштышыжлан, Алёна Ивановалан, тиде йодышым ӱшанен пуэнна. Пеҥгыдын каласен кертам, тудо ты йодыш дене кÿлынак пашам ышта. Лектышыжат коеш. Тидын шотышто тÿҥ семын Марий самырык тукымын всероссийский слетшым эртарымым шотлыман. Кодшо ийын 29 июнь гыч 6 июль марте Параньга район Олор ялыште Марий самырык тукымын кудымшо слетшо эртен. Тушто ÿдыр-рвезе-влакым сайлымаш да законотворческий пашам эртарен колташ туныктымо. Самырык тукымын вияҥме корныжым радамлыме, слетын участникше-влакым ончычсо самырык тукымын чолга пашаж дене палдарыме, нунын гаяк чолга лияш ÿжмӧ. Пайдажат лийын: шыжымсе сайлымаш деч вара республикыште верысе кÿкшытан депутат-влак радамыш самырык-шамыч ушненыт. А тений кеҥежым эртараш палемдыме шымше всероссийский слет еш темылан пӧлеклалтеш.
Пытартыш жапыште самырык тукым чолгарак лийын, республик да пÿтынь марий тÿня мучко ятыр мероприятийым эртара. Нунын кокла гыч кугу чолгалыкым Мер Каҥаш вуйлатышын алмаштышыже Алёна Иванова, Марий калык конгресс вуйлатыше Эдуард Александров, тудын алмаштышыже Наташа Пушкина, Удмуртийысе самырык тукым дене але марте пашам виктарыше Виктория Папаева да Озаҥысе марий самырык тукымын ончылъеҥже Софья Шарабуева ончыктат. Тыгай чолга-влак марий тÿняште шукынрак лийыт гын, ÿдыр-рвезе-влакын чонышкышт, уш-акылышкышт марий йылмым, тÿвырам да кугезе йÿлам шыҥдарыме пашанажат сайынрак воранен кая ыле.
Тыгодымак чаманен каласаш логалеш: марий калыкын
IX погыныштыжо Мер Каҥашыш сайлыме южо еҥже мер паша деч кораҥаш тырша. Вес гана тушко сайлыме годым тӱткынрак шоналтыман. Мер Каҥашыште марий калык верч чон дене йÿлышö-влак гына лийшаш улыт.
— 2014 ийыште Мер Каҥашын эртарыме пашаж гыч поснак кÿлешанлан мом шотледа?
— Эртыше ийыште шуко мероприятийым эртарыме. Нунын кокла гыч ик эн кумдан, шуко еҥым чумырыманжылан 4 июньышто Шернурышто эртыше «Изи мöр пеледыш» пайремым шотлем. Тушко 38 школ коллектив — 300 утла ÿдыр-рвезе ушнен. Фестиваль ныл площадкыште эртен. Тиде мероприятийын тÿҥ шонымашыже – йоча-влакым изинекак марий шÿлышеш шуарымаш. Мо оҥайже, тиде фестивальыште поселкылаште илыше да рушаҥаш тÿҥалше ÿдыр-рвезе-влакат уло кумылын марла мурен-куштеныт, сеҥыше-влак радамышкат логалыныт. Икманаш, марий тÿвыралан мелын савырнат. Тугеже ме чын корно дене каена.
26 апрельыште, Марий талешке кечын, чолга мер пашаеҥ-влакын ÿжмышт почеш пÿтынь калыкна чолга марий талешке-влакын шÿгар ÿмбалнышт да чапкӱшт воктене сортам чÿктен, пеледышым пыштен. Тиде поро да суапле йÿлам умбакыжат эртарен шогыман.
21 июньышто Йошкар-Олаште регион-влак кокласе Пеледыш пайрем эртаралтын. Тушто тӱрлӧ кундем гыч усталык коллектив-влак, калык йÿлам шуктен, шке мастарлыкыштым ончыктеныт, тÿрлö таҥасымашке ушненыт. «Эн сай кудо» конкурсышто ты гана Кужэҥер районын коллективше öрыктарыш да сеҥышыш лекте. Тыгак сай могырым Пошкырт кундемысе Нуриман район Кугу Шеде тÿвыра пöртын коллектившым палемдыман. Тений нуно икымше гана, мÿндыр корным ончыде, Пеледыш пайремыш толыныт да «Эн сай кудо» конкурсыш ушненыт, тÿҥ сценыште мастарлыкыштым ончыктеныт.
Тений Пеледыш пайрем годым мелна конкурс лийын, тале гармонист-влакат таҥасеныт. А эн тÿҥжö – тиде кечын пÿтынь Йошкар-Ола марий шÿлышан лийын: чыла вере марла мутланыме шоктен, марий муро шергылтын. Пеледыш пайремыште икымше гана Финн-угор журналист-влак ассоциацийын еҥже-влак лийыныт. Варажым нуно шке газетышт гоч тÿҥ марий пайрем нерген каласкаленыт. Тидат кугу да кÿлешан паша.
Марий лÿмлö еҥ-влаклан чапкÿм шогалтыме паша умбакыже шуйна. 1 октябрьыште оналмаш Юрий Петрович Русанов Шкетан лÿмеш Марий кугыжаныш драме театрлан 95 ий темме вашеш коллектившым Медведево район Сеньканыш да Оршанке район Кугунурыш автопробег йöн дене лекташ таратен. Лач тунамак верысе шÿгарлаште лÿмлö марий режиссер Сарра Степановна Кирилловалан чапкÿм шогалтыме.
9 октябрьыште марий калыкын вес чапланыше эргыже, Марий АССР-ын калык артистше, мастар шÿвырзö Павел Степанович Тойдемарын шÿгар ÿмбалныже, Йошкар-Оласе Марково шÿгарлаште, чапкÿм шогалтыме шотышто оргкомитетын заседанийжым эртарыме. Кызыт чапкÿлан оксам погымо да проектым ямдылыме паша кая. Тиде чапкÿм Сеҥымаш кече вашеш шогалташ кутырен келшыме.
10 декабрьыште молгунамсе семынак Марий тиште кече кумдан эртаралтын. Поро йÿла почеш тушто эн сай марий книга конкурсым иктешлыме. Тиде моткоч кÿлешан паша. Тудо марий мутмастар-влакым ий еда шукырак да сайрак книгам савыктен лукташ кумылаҥда.
Верлаштат мер паша удан огыл кая. Поро мутым каласыме шуэш Мер Каҥашын Оршанке районысо пöлкажын вуйлатышыже Виталий Николаевич Кудрявцев нерген. Тудо моткоч шуко пашам шукта. Южыжо пуйто шинчаланат ок кой, но марий йылмым, тÿвырам да кугезе йÿлам арален кодымаште моткоч кÿлешан. Тыгак Мер Каҥашын Параньга районысо пöлкажымат сай могырым палемдыман. Любовь Леонидовна Михееван тÿҥалмыж дене кызыт тушто ий еда 26 апрельыште Талешке кече сай кÿкшытыштö эртаралтеш, самырык кокла гыч районын талешкыжым ойырымо шотышто таҥасымаш эртаралтеш.
Тыгак Российысе марий самырык тукымын кудымшо слетшым эртарымаштат Параньга районысо актив кертмыж семын полшен. Килемар районышто Надежда Ивановна Алатайкинан вуйлатыме пöлка кажне ийын эртыше «Кугезе мланде» регион-влак кокласе фестивальым ямдылымашке кугу надырым пышта. Тыгак Татарстан Республикыште Людмила Ивановна Мусихина ден Олег Александрович Третьяковым палемдаш лиеш. «Саскавий» марий ӱдырамаш ушемын пашажымат мокталтыман. Ӱдырамашын (кован, аван, акан) рольжым обществыште нӧлташ полшымо шотышто ятыр паша ышталтеш. «Марий калык конгресс» мер ушемын пашажымат сай велым палемдыман. Эдуард Александровын вуйлатыме тиде мер организацийым Мер Каҥашын рÿдыжлан шотлаш лиеш. Кеч-могай кугу мероприятийым эртарымаште ме эре тудлан эҥертена.
Пермь кундемысе шанчыеҥ ден мер активист-влак «Марийцы Пермского края: очерки истории и этнографии» книгам луктыныт. Пеш кÿлешан да пайдале паша. Калыкнан историйжым, поснак эрвелмарий-влакын тÿвыраштым да эртыме корныштым у шинча дене ончалаш полша. Тыгай книга-влак шукырак лийшаш улыт.
Пытартыш жапыште Кугу Сеҥымашлан 70 ий темме вашеш кажне районышто «Сеҥымаш тулсавыш» фестивальым эртарат да республик кÿкшытыштö шке программыштым ончыктат. Мер Каҥаш вуйвер фестивальын жюришкыже шке чолга еҥжым, Наташа Пушкинам, темлен да марий шÿлышым ончыктышо эн сай программылан шке призшым кучыкташ ойым пидын. Ме палена: Кугу Отечественный сарыште совет калык сеҥен. Но тидым, чаманен каласыман, южо вереже мондаш тÿҥалыныт. А вет марий-влак кокла гычак 131тÿжем утла еҥ сарыш каен, тушеч 75 тÿжемже наре сöйыштö шке вуйжым пыштен. Марий калыкнан эргыже-влак талын кредалыныт. Арам огыл Марий Элыште шочшо 36 еҥлан Совет Ушем Герой лÿмым пуэныт. Ме, кугурак ийготан марий-влак, самырык тукымым патриотизм шÿлышеш шуарышаш улына. Кызытсе саманыште тидыже моткоч кÿлешан паша.
Шукыж годым мероприятийым Марий Элын Культур, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствыж дене пырля ыштена. Тидыже сай лектышым пуа. Москваште але моло вере илыше южо «мудреч» еҥ ойла, пуйто кызытсе Мер Каҥаш республикысе да районласе исполнительный кучем дене чак кылдалтмыжлан кöра шочмо калыклан пайдам конден ок керт. Но калыкын илышыжым саемдымаште, шочмо йылмым, тÿвырам да кугезе йÿлам арален кодымаште лач исполнительный кучемын йöнжымак моштен кучылтман. Тунам веле кеч-могай неле пашамат ворандараш лиеш! Ончыкыжымат ме, марий-влак, ваш келшен да пагален илаш тÿҥалына гын веле марий калыкна тиде ош тÿняште эше ятыр курымым илаш тÿҥалеш.
— Марий калыкын X погынжо марте идалык утларак веле кодеш. Тиде жапыште Мер Каҥаш могай пашам эртарен колташ палемден?
— Черетан погыным ямдылыме шотышто кугу паша вуча. Эн ончычак верлаште погынымашым шот дене эртарен колтыман. А Мер Каҥашыш эн шотан да тыгодымак ныл ий, öрканыде, шке жапшым чаманыде, мер пашам чолган ышташ ямде улшо-влакым веле сайлыман. Самырык-влакын организацийышт деч эн чолга еҥ-шамыч лийшаш улыт. Мер Каҥашыш сайлалтме гына шагал, тушто эше чон йÿлен пашам ыштыман!
Шушаш погынышто Уставышкат вашталтышым пуртыман. Тидын шотышто ятыр гана мутланымаш лийын. Мутлан, Уставыш вашталтышым пуртымо да регистрироватлыме шотышто Мер Каҥаш еҥ-влак коклаште тÿрлö ой уло. Сандене кажныжым колышт лекман да ик ойыш шуаш тыршыман. Чыла тидым ончылгочак сайын кутырен ямдылыман. Шушаш Погын калыкнан ончыкылык корныжым раш палемдышаш.

Александр Петров мутланен.
Снимкыште: Оньыжа А.Иванов.

Кидшер
Шонымашым ешараш