Йылме да тӱвыра — кугезе мландеш атыланыше поянлык

Ик чӱчалтышым йомдарыде, ме тиде поянлыкым ончыкылык тукымлан пуышаш улына
Пошкырт кундемыште самырык тукымын илышыже могайрак? Йӧн лекме годым тидын нерген ик эн чолга рвезе-влак дене кутыраш шонен пыштышым. Алексей Ибулаев (Васли Ольош семын самырык-влак коклаште палыме) ден Виталий Ялаев марий дискотека да тӱрлӧ мероприятийым чӱчкыдын эртарат, самырык-влак коклаште лиедат да, мыйын шонымаште, нунын шонкалымашышт, койыш-шоктышышт нерген утларак каласкален кертыт.
— Пошкырт велысе ӱдыр-рвезе-влакын чон шижмаш кӱкшыт гыч ончалаш гын, могай пӱсӧ проблемым ужаш лиеш да, тудым кораҥдаш манын, мом ыштыман?
Васлий ОльошВасли Ольош: — Мемнан вел самырык-влакын чон шижмашышт кызытсе илышыште моло верысе-влакын дечын ок ойыртемалт. Шонымашышт шукыштын икте: кузе шукырак оксам ыштен налаш да тыгодымак шагалрак вийым пышташ. Чылаштлан гаяк чапле машина, йоҥгыдо кугу сурт кӱлеш, а Уфаште, Нефтекамскыште але Бирскыште пачер лиеш гын, эше сайрак. Кызыт шукынжо олаште илынешт, вет тушто — «цивилизаций, ласкалык». Оксам ыштен налаш гын, «культурно каналтыман». Подылаш да «каналташ» шийвундым огыт чамане, шагал огыл «кышкат». Чынак, пеш чот йӱыт. Ятыр ӱдыр-рвезе кинофильм ден тӱрлӧ сериал гыч «гламурым» шке илышышкыже, койыш-шоктышышкыжо шыҥдараш тырша. Ача-авам шкетыштым коден олаш кайымаш — шке вожетым куклымо дене иктак. Олаште илыше марий-влакын ешыштышт пелыж деч утла шочмо йылмыштым огыт пале. Тиде мыланна пеш кугу проблеме.
Мом ойлаш, ялыштат ынде ньогаштым изинек рушла ойлаш туныктат, пуйто нунылан тыге илаш куштылгырак лиеш. Шочмо йылме, маныт, ял мучаш марте веле кӱлеш. Ик палыме ӱдырамаш марий йылмым туныкта, а шке йочаже рушла веле кутыра. Молан икшывыда марла ок ойло манын йодмемлан йӱштӧ вашмутым кольым: «А молан тиде кӱлеш?»
Самырык-влак дене воспитатлыме пашам намийыман. Мутлан, ме марий дискотекым эртарена. Куштат, веселитлат, чурийышт йӱла. Но пеш кугу минус — шуко йӱыт, ӱдыр-влакат!
Вес могырым, дискотекымат от эртаре гын, самырык-влак шканышт моло верым муыт «каналташ». Дискотека — тиде теҥызысе ик чӱчалтыш веле. Воспитатлыме, канышым организоватлыме пашаште, поснак изи чотан калык дене ыштымаште, кугыжаныш кӱкшытыштӧ виктарыме программым илышышке шыҥдарыман ыле, шонем. Тышке шочмо йылмым, тӱвырам пропагандироватлымым пуртыман, поснак йылмым палымашым да кучылтмым сай койышлан шотлыман, вет йылмына пыта гын, шкежат йомынас! Шочмо йылме дене литератур (ситышашлык да налын кертшашлык), радио, телевидений кӱлыт, вургем, сувенир-влак да тулеч молат.
Йылме нерген ойлаш гын, ончалза совет жапысе тӱҥалтыш классыште туныктымо школ программым, арняш мыняр шагатым тунам шочмо йылме уроклан ойыралтын? А кызыт кок пачаш шагалрак! Йот да кугыжаныш йылмылан веле кугу тӱткышым ойырат. Теве тыге ик йылмымат сай кӱкшытыштӧ кучылт моштыдымо самырык-влакым куштена. Молан дыр куштылго корным кычалына: тунеммаште могай йылмым утларак тушкат, тудым ойырен налаш тыршена. Рушла ойлаш тунем шуктыдеак «Прощай, марий йылме» малдена. Шуко йылмым палымаш уда огыл, ушым пойдара гына. Руш йылме деч поснат ок лий. Мый тыге шотлем: кажне йоча шочмо йылмыжым да элысе кугыжаныш йылмым палышаш. А молыжым кӱшыч тушкыман огыл, тек шке кумыл дене ойырат, кӱлешлан шотлат гын.
Совет жапысе образований системым тӱвыт кучылташ чарнымым чаманаш веле кодеш. А у системыште ситыдымаш пеш шуко. Оҥай, кӧ кызыт тунемме программым чоҥымылан вуйын шога? Кӧ тудым ямдыла? Но тиде посна тема. А ме шке коклаштына воспитатлыме йодыш гыч эн кӱлешанжым кучылтмым чарнена але тиде проблемым ӧрдыжкӧ шӱкалына гын, мемнан олмеш тидым нигӧ ышташ ок тӱҥал. Илышыште калык дене ыштыме пашам виктарен шогыман, поснак йоча ден самырык-влакым воспитатлымаш деч посна ок лий. Тунам веле чылажат миен лектеш. Тольык кызытсе саманыште кӧ воспитатель? Уло мо тудо? Йодыш семынак кодеш…
Виталий ЯлаевВиталий Ялаев: — Шагал чотан гынат, кажне калыкын шке кышаже уло, кажныжат моло-влакын вияҥме корнышкышт надырым ешара. Но тыгодым кеч-кӧнат виян да лушкыдо могыржо палдырна.
Мемнан республикыште илыше марий-влакын тӱвыра, йӱла да йылмым арален кодымыштым сай могырым палемдаш лиеш. XVI курымышто ты кундемыште верланыше кугезына-влакын пеҥгыдылыкышт, виян улмышт тывел марийын вӱрыштыжӧ кызытат шижалтеш: ме утларак эрыкан улына, шке семын илен моштышо лияш тыршена, шонымашке шумаште пеҥгыдылык, предприимчивый улмына палдырна. Палымем-влак коклаште шукыжо шкенжын бизнесшым почаш тӱҥале.
Мемнан калыкын лушкыдо могыржылан кызытсе саманын пужен толшо толкынышкыжо куштылгын пурен кайымыжым шотлем. Тиде — моло калык дене варнымаш (ассимиляций); йылмынам йомдарымаш, поснак олалаште; ешым вес калык гыч лекше дене чумыраш тыршымаш. Шочмо йылмым, марий мурым пагалыдымаш (Рушлам марлаҥден мурымаш шарлаш тӱҥалын.) утыр вӱрыш шыҥа. Тидым тачысе саманын глобализацийже манын умылтараш тыршат.
Икана ялысе кевытыште оҥай мутланымаш пылышемлан солныш. Сургут ола гыч куваваж деке унала толшо 6 ияш йоча дене кевытче кутыра:
— Саша, тыйын национальностет могай?
— Руш, — шоналтыде пелешта ньога.
— А ачат-ават?
— Руш улыт.
— Кочат-коватше вара?
— А нуно марий улыт!
Ача-ава марла огыт кутыро гын, йочаж дечын мом вучаш?
— Кугырак тукым самырык-влак верч мутым кучышаш, могай гынат ответственностьым шижшаш мо?
Васли Ольош: — Кугырак тукым — совет воспитанийын лектышыже. Нуно идейный айдеме улыт да тидым эн тӱҥлан шотлат. Тунам идеологий, интернациональный поянлык лийыныт. А кызыт мыланна глобализаций негызеш вес тӱрлӧ шӱлышым темлат. Глобализаций манме процессын механизмыштыже калык йӱла, койыш-шоктыш дене кылдалтше тӱвыра, йылме, илыш пале да тӱняумылымашлан вер уке. Кугырак-влакат тыгай вакш кӱн пӧрдмыжым чарен сеҥен огыт керт.
Виталий Ялаев: — Кугырак-влак деч ямдым вучен шинчыман огыл. Шижашат огеш лий, кузе ме шкежат нунын ийготым поктен шуына. Кызытат, шкеже самырык ача улам гынат, мый шке икшывем-влак ончылно ответственностьым шижам, вет мый нунылан кугырак тукым улам. Марий улметым шижмашым кугырак-влак шыҥдарен сеҥен огытыл манын нунылан ӧпкелышаш уке, шонем. Вет мемнан деч ончычсо тукымым совет гражданин маныныт, а тунам чылажымат кугыжаныш виктарен, еш кӧргӧ, сурт кучымо илышымат, манаш лиеш. Активный илыш позиций партийлан служитлымаште веле кӱлын, а калык верч тыршымаште огыл.
— Кызытсе жапыште шочмо йылмым, калык тӱвырам, илыш опытым, шинчымашым самырык-влаклан, шке йочаштлан кугырак тукым шыҥдараш тырша мо?
Васли Ольош: — Шуко ача-ава тунемаш кайыше икшывыштым мӧҥгеш пӧртылташ ок тырше, поснак ялыште илыше-влак. Кӱсото да кумалме верыш коштмо нерген ойлашат ом тошт. Кумалмашым южо вере пуйто уэшын пӧртылтат, эртарат коеш, а самырык-влакын тушто йол кышаштат уке. Кызыт, таче огыл гын, кунам шкенан йӱла деке шольо-шӱжар-влак шӱмаҥыт? Религий нерген огыл, а лач йӱла, тудлан ӱшанымаш нерген ойлынем. Тиде мемнан, марий-влакын, чумыр задачына. Шкенан йӱлана — тиде тӱняужмаш, тӱняумылымаш, вес семын манаш гын, пӱртӱс закон дене келшен илыме негызеш чоҥымо Марий тӱня. Колымшо курым гыч тӱҥалын, кызыт мартеат цивилизаций манмет пӱртӱсым «сорлыклаш» тырша, а тиде — тупынь корно. Цивилизацийын «терышкыже» шинчын кудалме дене ондалалташ лиеш, вет кеч-могай явленийынат тӱҥалтышыже уло гын, мучашыжат лиеш. Тӱняужмаш, йӱла, койыш-шоктыш, тӱняумылымаш ужаш-влак гыч йылмына, тӱвырана, калыкна шочыныт. Тышеч ик ужашыжым гына луктын кудалтет гын, чыла йомдарена. П. А. Столыпинын ик курым утларак ожно каласымыже кызытат чынеш толеш: «Калыкын национальный самосознанийже уке гын, тудым терыс олмеш кучылтыт, куштыжо вес калык атылана». Марий лийшаш улмына нерген калыклан идейым шыҥдарен огына шого гын, мемнамат тиде вуча.
Виталий Ялаев: — Мемнан республикысе марий-влакым кок лагерьлан шелалтше тӱшка семын ончыкташ тоштам: иктышт йылмым арален кодаш, икшывыштым марий культурым йӧраташ да пагалаш изин-кугун туныкташ тыршат, весышт марий шӱлыш деч тӱвыт кораҥдынешт: шепка гычак рушла гына ойлаш туныктат, йочаштым черкыште тынеш пуртат, чимарий йӱлам кӱлдымашлан шотлен, православный койышым шыҥдарынешт. А вара мужырымат вес калык гыч кычалаш темлат. Шукерте огыл марий ӱдыр-влак коклаште шарлаш тӱҥалше ӧрыктарыше койыш (негласный стереотип) нерген пален нальым: марий огыл рвезылан марлан лекмаш сайлан шотлалтеш улмаш. Пелашет кеч-кӧ лийже, тольык марий каче огыл. Кӧ тыгайым шонен луктын? Молан? Самырык ӱдырлан аважын шӧржӧ денак тыгай шонымаш шыҥдаралтын гын, тидын ваштареш нимом ыштен от сеҥе.
— Самырык-влаклан республикыште марий мероприятий-влак эртаралтыт мо? Мер организаций-влак самырык тукым дене могай пашам шуктен шогат?
Васли Ольош: — Ме шкеже марий дискотекым гына эртарена. Южгунам моло тӱрлымат, но пеш шагал годым. Мемнан мер организаций-влакын пашашт нерген ойлаш гын… Уке, ни организацийыштым, ни пашаштым ме огына уж. Икмыняр ий ончыч «Башкортостан Республикысе марий самырык-влак ушемым» ыштыме ыле, но тудо пеш вашке шаланыш. Мемнан мер организацийна-влак регистрацийым эртен шуктыдеак йомыт. Ала лӱмжылан гына, «для галочки» манмыла, ышталтыт. Тышеч могай иктешлымашым ышташ лиеш? Тыгай организаций-влакын ыштен моштымашышт ӱшаным ок суло, можыч, проблемыже шкенан кӧргыштак: пашам ыштен огына мошто але мемнан олмеш иктаж-кӧ весе ыштен пуа манын ямдым вучен шинчена.
Виталий Ялаев: — Пытартыш жапыште марий дискотека Бирскыште, Уфаште, Нефтекамскыште да яллаштат эртаралтеш. Самырык-влак дене неформальный вашлиймаш-влакымат тарваташ шонена: марий фильмым тӱшкан ончаш да каҥашаш оҥай ыле, могай мероприятийым ончыкыжым эртараш кумылышт йодмым палыме шуэш, самырык талант-влакым эскераш да кычал муаш уто огыл.
Марий мер организаций-влакын пашашт нерген мом каласен кертам? Ме нуным огына уж, южгунам солнен кодеш, пуйто уло. Кеч-могай мер организаций, поснак национальный, калыкыште кумдан палыме (Пашажлан кӧра.), активный да доступный лийшаш. А мемнан дене кагазыште веле…
— А кӱлеш мо шке тӱвыратым, йылметым арален кодаш?
Васли Ольош: — Шочмо тӱвыра, шочмо йылме — мыланем шнуй гаяк улыт. Моло калык деч мо дене ме уда улына? Кӧ улметым шижын, кӧ улметым пален илыман. Шке семынет ойыртемалтше лияш кӱлеш.
Виталий Ялаев: — Йылме да тӱвыра — тиде чыла, мо мемнан вӱрыштӧ кугезына-влак деч кодын. Ик чӱчалтышым йомдарыде, ме тиде поянлыкым ончыкылык тукымлан пуышаш улына. А эше сайрак — пойдарен да шукемден. Айдеме тидлан верч мландыш толеш. Мый тыге шонем.

Д. Бердинов йодыштын.

Кидшер
Шонымашым ешараш