Шочмо йылмына ава гай манына. Тудын лывыргылыкше, чаткалыкше дене кугешнена. Тудо мыланна вий-куатым пуа. Татар калык татарла кутыра гын, марий еҥлан молан марла пелештен колташ огыл. Самырык ача-ава шке икшывыж дене шочмо йылмыж дене ойлаш огеш тырше.
Кызыт илышна неле, тӧрсыр манын огына керт. Тунемашат чыла йӧн уло. Марий йылмымат. Шочмо йылмым туныктышына-влак кугу паша опытан да кӱкшӧ категориян улыт. Марий йылмына дене газет ден журнал-влак лектын шогат. Мутлан, кидыш кучен колтен шумо «Ончыко» журналым налаш. Тудын тиражше чылажат 1300 веле. Тынаржым олаште илыше марий интеллигент-влак налшаш улыт. Эн кугу поянлыкна—марий классикна-влакын произведенийышт. Самырык-влак нунын романыштым, ойлымашыштым огыл, лӱыштымат каласен огыт керт. Туге гынат, марий туныктышына-влак лым лийде, тӱрлӧ-тӱрлӧ туныктымо йӧным кычалыт, пашашкышт шыҥдарен шогат. Марий Эл образований да науко министерстве, Марий образований институт, марий шанчызе-влак шочмо марий йылмынам вияѓдымаште тыршат. Кундемыштына этнокультурный направлений дене конкурс-влак эртаралт шогат. Тиде «Марий йылмым эн сайын туныктышо», «Школ—этнокультурный рӱдер».
Эртыше кушкыжмын, 8 апрельыште, Советский район кӱкшытыштӧ тенийлан марий йылмым эн сайын туныктышым ойырышт. Таҥасымашке Ӱшнӱр национальный школын марий йылмым да литературым туныктышо Зинаида Александровна Волкова, Кельмаксола кыдалаш школын тӱҥалтыш класслаштыже тыршыше Лидия Васильевна Гришкина да Кукмарий тӱҥ школын тӱҥалтыш класслаштыже пашам ыштыше Нина Герасимовна Петухова ушненыт. Мероприятий Советский район Ӱшнӱр школышто эртен.
Конкурсант-влак муниципальный этапын очный да заочный турын тергымашыштым «Урокым да мастер-классым» ончыктымаш», «Визитный карточке» (презентаций) гоч эртеныт. Тыгак нуно оргкомитетышке шкеныштын информационный картыштым ямдыленыт.
Марий туныктышо-влак шкенышт дене палдарымышт годым шке ешышт, кумылышт, паша лектышышт да могай метод дене тыршымышт дене кумдан палемденыт. Кугурак класслаште тунемше-влакын йылмым палымыштым балл але тӱрлӧ конкурслаште да олимпиадылаште сеҥымаш дене аклаш лиеш гын, тӱҥалтыш класслаште тунемше икшыве-влакын паша лектышыштым оценке-влак дене веле. Нунын йылме поянлыкышт варарак веле тӱвырген шуэш.
З.А.Волкован паша стажше изи огыл, 32 ийышке погына. Чолга туныктышылан национальный школ семын, республика кӱкшытыштӧ утларак мероприятийым, конференций ден семинар-влакым, эксперимент урок дене мастер-классым, урокым эртарашыже логалеш. Кеч-могай мероприятийлан материалым ямдылыман, проектым але презентацийым ыштыман. Тидлан жап кӱлеш. Зинаида Александровна кеч-кунамат илыш дене тӧр каяш тырша. Ӱшнӱр школышто этнокультурный компонентым вияҥдаш чыла условий ышталтын. Марий йылме да литератур класс кабинет-влакым, лаборант пӧлемым технический оборудований дене шыҥдарыме, нуно сылнымут произведений-влак дене да методический литератур дене пойдарыме улыт. Туныктышо авторский программым шыҥдарыше экспериментатор семын тырша. Эн кугужо «XXI-ше курымысо тунемше» шымлыме да тудым илышыш пуртен шогымо программе лийын.
Пытартыш кум ий жапыште тунемшыштын творчески кушмышт утларакак койын. Районысо да республика кӱкшытыштӧ эртыше олимпиадыште сеҥыше-влак ешаралтыныт (Нина Гребнева, Алена Таныгина), проект-влакым араленыт (Таня Петрова, Таня Яйцева), С.Чавайн да В.Рожкин лудмаште (Николай Любимов, Евгений Бирюков), самырык тукым конкурсышто (Анна Андреева, Лена Глушкова) участвоватленыт, сеҥыше радамыште лийыныт. Икшыве-влакын творческий паша лектышыт тӱрлӧ сборниклаште печатлалт шога.
З.А.Волкова «Йыгырмут тӱняште» теме дене занятийым маровед-влаклан икмыняр ондак эртарен ыле. Йыгырмут—тудо у шомак, тудо сложный мут лиеш, руш йылме гыч куснымо мут-влакым авалтен. Ушалтме йќн дене лийше йыгырмут пырля возалтеш. Мутлан, лумӱдыр, икияш, тӱжемий. Мужырлалтше йыгырмут кореш (дефис) гоч возалтеш: ака-шӱжар, кочкаш-йӱаш, ик-кок. Нуным чын возаш туныктымаште компьютер полшен шога. Таклан огыл Зинаида Александровна мастер-классым компьютерын полшымыж дене эртарыш. Марий орфографий мутерышке тыгай адрес дене лекман: http://webspell.fu-lab.ru.
Ялысе туныктышын паша кечыже ондак, кече помыжалтме дене пырляк тӱҥалеш. Шукыж годым суткасе 24 шагат тудлан шагалла чучеш. Тышечын пелыже туныктымо пашалан ойыралтеш. Ынде 24 ий лиеш, Л.В.Гришкина школышто тырша. Марий йылмым туныктымо деч посна, икшыве-влакым лудаш, чаткан возаш, шотлаш, мураш туныкта, спорт илыш деке шӱмаҥден шога. Кажне тунемшын изи паша лектышыже—тудын куанже. Кечыгутышто тудо тӱрлӧ йӧным кучылтын, пашам алмаштылын, икшыве-влакым тунемаш кумылаҥден шога.
Конкурсышто Лидия Васильевна «Ойлымаш ужаш-влак» тема дене урокым ончыктыш. Икшыве-влак дене нуно текстыште лӱм мутым, пале мутым, глаголым шымлышт. Изи икшывын секретше уке. Нуно чолгалыкышт дене ойыртемалтыч. Поснак Вика лӱман ӱдыр икшыве. Пелен шинчыше Максимлан шокшымат пуэн шуктыш.
Лидия Васильевна марий йылмым туныктымаште активный метод-влакым (АМО) кучылтмашлан мастер-классым пӧлеклыш. Вет нуно икшыве-влакым пашалан кумылаҥден шогат. Мутлан, «Шинча дене саламлалтмаш», «Кече да пыл» метод-влакым урокышто кучылташ йӧнан гын, презентаций годым «Кластерым чоҥена» (графикым), а самостоятельный паша годым «Инфо-карусель» метод келшен толеш. Урокым иктешлаш «Висвис» метод полша.
Н.Г.Петухован школ илыш радамже кажне гана 1-ше сентябрь гыч тӱҥалеш. Тунемаш тӱҥалме пагытын икымше, кокымшо, кумшо классыш вончымо жапше. Шкешотан кушмо пагыт. Нина Герасимовна икшыве-влакым пӱтынек шочмо йылме тӱняшке пурташ манын, могай гына пашам ок ыште. Нуно изи предложений гыч шонымашым почыт, а вара ойлымашым, кугу йомакым шочыктат.
Кукмарий кундем сылне верыште шарлен возын. Нунын чодырашт емыж-саскалан, поҥгылан поян. Тушто яндар памаш ятыр, вӱд кумдыкыштат кугу. Жапше годым пассужат кумда, вольыкат шуко лийын.
Нина Герасимовна урокшым «Лӱм мут» темылан пӧлеклен. Арун возымо паша, тӱшкан ыштыме сомыл, туштым туштена, калыкмутым шарнен кодына, шошо пӱртӱсыш ончалына—нине ой-влак кузе порын йоҥгат. Туныктышо мотор марий вургемже, ныжыл шинчаончалтышыже дене кумылым нӧлта. Мастер-классыште тудо марий калык модмашым ончыктыш. Мотор кугу шовыч, тӱмыр, йыдал, чиялтыме муно, марий кочкыш деч посна тудын йӱла пайремже огеш эрте.
Марий туныктышо-влаклан мастарлыкыштым лач тиде конкурс гоч эртыше чулым туныктышо-влак З.А.Беляева, Р.А.Богомолова, И.В.Караваева акленыт. Районысо образований пӧлкан методистше В.А.Чимаева иктешлымаш дене палдарыш: «Марий йылмым эн сайын туныктышыжо» семын Ӱшнӱр национальный школын марий йылмым да литературым туныктышо З.А.Волковам шотлымо. Тудлан сеҥышын дипломжым да Никан статуэткыжым кучыктымо. «Кӱкшӱ педагогический мастарлык» номинацийыште чолгалык дене Кельмаксола кыдалаш школын тӱҥалтыш класслаште туныктышыжо Л.В.Гришкина ойыртемалтын. «Профессийлан чын да ӱшанле улмо» номинацийыште кугу кӱкшытым Кукмарий тӱҥ школын тӱҥалтыш класслаштыже шинчымашым пуышо Н.Г.Петухова ончыктен. Лауреат-влак диплом дене палемдалтыныт.
Валентина Александровна чыла туныктышо-влакым шокшын саламлен, образований пашаеҥ-влакын районысо профсоюз организацийын председательже О.В.Пирогова лӱм дене пӧлекым кучыктен. Саламлымашке сеҥыше да участник-влакын директорышт, коллеге-влакышт, Ӱшнӱр национальный школын директоржо В.Ф.Галкин ушненыт, поро тауштымашым, тыланымашым каласеныт.
Автор: Галина Саверова