Кажне возышо шке мутсаскаж дене кумыл ойыртемжым, тӱня нерген шонышыжым каласынеже, айдеме илышыште тӱҥжым палемдынеже. Тидак огыл мо творчествын вийже, куатше, айдемын кӧргӧ чонжо, каласышаш шомакше, тукымлан «кычкырем» мутшо.
Поэт чылажымат шӱм-чонжо гоч колта, ныжылгын шижын мошта, тиде шижмашым тӱрлӧ образ гоч сӱретлен ончыкта. Тышечак тудын каласен моштымыжо лектеш, кумыл-шонымыжо шукылан келшен толмыж дене лишыл.
Надежда Васильеван (Эмыканын) поэзий корныш шогалмыже вучыдымо лийын огыл. Вет ачаже, Альберт Васильев, марий поэзийыш моткоч оҥай пурыш, чынже денак ӧрыктарыш, тачысе саман, илыш нерген поэзий мут дене каласымыже шуко еҥын чонышкыжо логале. Илышын тӱрлӧ могыржым, сай ден кочыжым, социальный тӧрсыржым, тыге мастарын, шылтыде шагалын каласен кодат. Пӧръеҥ шинча дене ужын-аклен ойлымыжо шукылан лишыл лийын, шонем.
Мастарлык ӱдыржыланат куснен. Надеждам мый студент пагытше гочак палем., тунеммаштыжат чолгалыкым ончыктен. Мый тудлан сылнымут историйым туныктен омыл гынат, литератур методике дене уроклаште ойыртемалтмыж нерген каласен кертам, эре гаяк творческий шӱлышан лийын.
Тунеммыж годымак шке сборникшым савыктыш. А тений «Мый шошын ӱдыржӧ улам» книгаж дене кумылнам савырыш. Поэтессын возымыжо пӱртӱс образ-влак дене чак кылдалтын. «Мый лиям мардежын таҥже», «тылзын шӱжарже», «ӱжаран шочшыжо» манеш лирический герой. Тыгодым тудо, кумда пӱртӱс тӱняш шуҥгалтын, туддене ик шӱлышан лийнеже, жаплан таҥжымат мондынеже. Почеламут моткоч куштылгын лудалтеш, пуйто чоҥештен коштшо герой дене лудшат пырля улеш.
Надежда Васильева (Эмыкан) «Мый шошын ӱдыржӧ улам».
Мардежын образше тӱрлӧ тӱсан. Тудо полмезе, шӱлыкан, писе, озыркан, агар, лайык. «Шыже йӱр огеш керт мушкын…» возышыштыжо шыже мардеж чоныш «шем тӱсым вела», туге гынат лирический герой тидлан вуйым ок пу:
Шӱлыкаҥше йыр пӱртӱсым
Шӧртньӧ тӱсыш чиялтем.
Ылыжтем нералше кечым,
Шонанпылым сӱретлем.
Ваштареш пошкудын печым
Той капка ден алмаштем (28 с.).
Мучашлан «ош лум дене тӱзатем» манеш. Кумыл вашталтмым оҥай каласыме.
Тӱс могырым ончалаш гын, возымаштыже ал, той, вӱргене эпитет-влак чӱчкыдын койыт. Нуно текстлан волгыдо тӱсым пуат, чонышко ала-мом шокшым пуртат. Шижалтеш, поэтессылан нуно келшат, лишыл улыт:
Мый тольым мландыш ал эрдене,
Пытартыш шӱдыр йӧрымӧ дене.
Кунам кава ыле вӱргене…(16 с.).
Тыгак ошо – шеме эпитет-влакат чӱчкыдын ушештаралтыт. Нуно шонымашым раш каласаш кучылталтыт.
Пӱртӱс кончышым автор шижын мошта. Теве «Лум пырче» почеламутшым налаш. Ший лум пырче айдеме копаш возеш, тудо «тӱжем чинче дене волгалтше», «ош лывыла» пӧрдын вола, «кавасе ший шӱдырла йолгалтеш», а улешыже «каватӱрын йӱштӧ чонан полмезе йочаже». Автор почеламут мучаште келге философский шонышым пурта:
Ака-шӱжарет-влак деч шолып кораҥын,
Йолташым кычалын, еҥ дек чоҥештет.
Лач чыным от пале, ньога чал поранын,
Айдемын копаштыже писын шулет (18 с.).
Шыри-вури волгалтме, шинчам йымыктарыме сӱретым ужаш неле огыл. Тиде изи лум пырче кече дене таҥасен, мутат уке, ок керт. Романтике шӱлыш деч посна илыш шке ямжым йомдара. Тиде шонышым кӱчык возымыш пыштыме.
Ава теме кеч-кӧланат лишыл. Илышым пӧлеклыше айдемым кузе от мокто? «Аваемлан» маналтеш Надеждан ик почеламутшо. Тудым антитезе йӧн дене возымо:
Кидет козыра, а мылам мамык гае,
Шӱргет куптыран, а мылам эн мотор… (20 с.).
Лирический геройлан аваже «тыматле да поро, тунамак ӱшанле», «пеш пеҥгыде чон ден, тунамак чевер». «Улат мыланем тый кава ден мланде» манме ой пеш келге. Каласыман, чӱчкыдын нине образ-влак йоҥгат, нуно нумалтышан улыт, илыш рӱдӧ нерген ойлат. «Авай, авай, шогалте жапым…» сылнымутышто лирический герой аважым «йомак тӱняш» наҥгаяш йодеш да тыге манеш:
Ший кечыйолым кидыш налын,
Тый пуно ӱппунемышкем.
Ош мамык пыл ӱмбак шогалын,
Тӱням пӧлекле мыланем (34 с.).
Чынак, каван образше дек автор чӱчкыдын лектеш. Тӱрлӧ почеламутышто тиде образ тӱрлӧ тӱсан. Ик вере тудо волгыдо гын (илыш кава), вес вере – тӱсдымӧ:
Каван какаргыше шинчаж гыч
Шыжалте кочо шинчавӱд (36 с.).
Марий калыкын вожшо – ялыште. «Шочмо ял» почеламутышто лудына:
Тыште жап нигуш ок вашке,
Тыште чонлан пеш ласка.
Каеда гынат олашке,
Шочмо ял эре вуча (24 с.).
Обращений йӧным кучылтмо текстлан куштылгылыкым пуа, лирический герой шочмо ялжым саламла, марий сандалыклан поро эрым тылана. Але теве «Ужын омыл тыгай верым…» почеламутышто шым Шайра нерген мутым луктеш, ты кундемым мокта, тыгодым арам огыл шӧртньӧ эпитетым кучылтеш, тудым шым гана пачаш-пачаш ойла. Шым Шайралан – шым шӧртньӧ.
Марийлан ял – илыш рӱдӧ, тиде чынак. Южо ял пытен толеш, илышат тушто куштылгак огыл. «Мондалтше ял» почеламутышто автор тидын шотышто азапланен воза:
Лач кайык пыжаш – шӧрын кайыше суртышто,
Лач шем агавуй – нужнаҥ пытыше нурышто (30 с.).
Ялыште шочын-кушшылан ял – куан, корныжат тушко писын наҥгая. «Мӧҥгӧ пӧртылмӧ корно» почеламутышто корныжат «куаныш, олык гоч мундыражым ронча» (38 с.)
Идалык жап могырым возымыжым ончалаш гын, коеш: автор шошым мокта, кеҥежлан куана, шыже нергенат йӧратен воза. «Шыже» сылнымутыштыжо оҥай мутсавыртыш-влак ӧрыктарат:
Погалтен той-ал тӱсшым,
Камвозеш кече комдык.
Кеҥеж годсо пӱртӱсын
Тӱчылтеш тыге шондык (32 с.).
Сборникын кокымшо ужашыже «Шарналте мыйым» маналтеш. Тышке йӧратымаш нерген почеламут-влакым чумырымо.
Лирический героине шканже акым палыше, сӧрвален кошташ ок тӱҥал:
Йодаш ом тӱҥал тый дечет кӱсын южым,
Оҥ тич шӱлалтем, чодырашке каен.
Пӱртӱсын титакше – пӱрен кӱчык ушым,
От пале эше, мом кертат йомдарен (46 с.).
«Йӱдын рӱдӧ отышто» мутсаскасе героиня таҥжым тора кундемыш ужатен: «каенат, у шӱдырым шкаланет кычал» (48 с.). Почеламутым ваштарешла шындыме йӧн полшымо дене чоҥымо: йӱдвел – шокшо кече, кава – тамык, тора – лишыл. «Шомак-влак пытышт, кодо лач ончалтыш…» почеламутат антитезе йӧн дене возалтын: йӱд – эр, неле – шыма.
Йӧратымашын юзо вийжым мондаш огеш лий, тиде кумыл йывыртыкта, южгунамже шортара, уло тӱням чон дене шижаш туныкта. Теве ик почеламутысо герой тыге каласен:
Мый ом лий сӧрвалыше,
Мый ом лий утарыше,
Вес сер гычын пуш дене тыйым вончыктарыше.
Мый ом лий товатлыше,
Мый ом лий ондалыше,
Ӱшан кумылемым ынем лий йомдарыше (56 с.).
Надежда Эмыканын лирический героиняже чон кумылжым мучаш марте почын мошта, шке титакшымат луктын каласаш ок лӱд. «Касарыдыме сулык» почеламутым налаш. «Мый умылем шке титакем» манеш героине, садлан тудын мурыжат ойган:
Молан, ом керт мый умылен,
Чонеш тарватышыч тулшолым.
Чечен ош лывыла тунам,
Тулотын шокшыж дек вашкенна,
Ик шӱртӧ ден урген шӱмнам
Йӧратымаш ден когаргенна (58 с.).
Йӧратымашыже шукыж годым вашмутдымо, садлан героинян чоныштыжо кумылжат шӱлыкан, шонышыжат вучыдымо, аяран:
Мыняр шинчавӱд шӱм-чонемжым когартыш.
Мыняр шем шомакым почеш колтенам.
Карген да вурсен, савырнен ир пораныш,
Ӧпкем тыланет пӧртылташ шоненам (60 с.).
Вес почеламутышто героиня, сортам чӱктен, Юмым сӧрвала, пиалым колташ йодеш. Тудын ойгыжым иктат ынеж умыло, садлан, очыни:
А шӱдыр-влак ончат кава гыч воштыл,
Шинчам пӱалыт, ойгым кораҥден.
Лач тылзе веле, йомшо еҥла ошкыл,
Кертеш чонемым угыч чаманен (62 с.).
«Ош лум петыра гын кышатым…» почеламутысо героиня кугу кӧргӧвиян, тудо йӧратыме айдемыжым тӱня мучашкат кычал каяш ямде:
Лумӱдыр налеш гын чонетым,
Капет ий ораш савырен,
Тора гычын шижын ойгетым
Мием садыгак тый декет (64 с.).
Йӧратымаш кумыл дене илыше герой шӱм-чон кумылжым уто мут деч посна луктын каласа, кӱлеш гын, ондалашат лиеш манеш. «Ондале мыйым» тыге маналтеш ик сылнымутшо. Тусо пытартыш строфа тыге йоҥга:
Ондале мыйым угыч,
Тамлен мӱян шоятым.
Шинчалым сусыр верыш
Ок кӱл тетла опташ.
Кӱрлаш шонет гын лугыч
Мемнан йӧратымашым,
Ом пу мый сусыр чоныш
Шинчалым кышкылташ (66 с.).
Почеламутышто ваштарешла шогышо мут мужыр-влакым палемдаш уто огыл: мотор йомак – шем чын; лыжга шомак – кочо шарнымаш; ныжыл сем – шучко омо; мӱян шоя – шинчал. Тыште кум строфажат икгай тӱҥалтышан. «Пытартыш серыш» почеламутысо героиня ваштар лышташеш серышым возен колта, мардеж тудым йӧратыме таҥже дек намиен шуктышаш. Лиеш мо тиде, уке – пале огыл. Арам огыл риторический йодышан предложенийым кучылтмо:
Ала шекланыде йол йымакет камвозын,
Кодеш тошкалт пытартыш чон мутем? (68 с.).
Йӧратымаш лирикыже – моткоч шкешотан. Лирический геройжо пеш почылтшо, шке титакшым шылтыде каласыше, чон кумылжым вошт почшо:
Пеленет лияш
Кеч пытартыш тат
Йӱр чӱчалтыш лийын тӱрвыштет шулем (70 с.).
Поэт вес мурсаскаштыже тыге тура манеш:
Вурсем гынат, коклан карген,
Ит кае нигушкат.
Илен лекташлан мыланем
Лач тый гына кӱлат (72 с.).
«Нигунам» почеламутысо героине йӧратыме таҥжылан «йӱд кава гычын тылзым волтен», сукалтен, пӧлеклаш шонен. Шонымашыже шукталтын огыл. Пӱртӱс гына чылажымат умылен: «леве йӱр мыйын ойгым нӧртен», «лай мардеж шинчавӱдым коштен», «ош поран йышт шеҥгечын карген», «шӱдырат йӱдым шып мыскылен». «Йӧратымашым акле» почеламутышто автор пеш чын палемда:
Йомакым ом тӱҥал чоҥаш,
Мучаш могае – пале.
А тый, йодам, ит мод тетла –
Йӧратымашым акле (76 с.).
Книган вес ужашыже «Коклан шортам мый, уло йӱкын воштыл…» маналтеш. Тышке философский шонышан почеламутлам погымо. Поэтессе илыш да айдеме нерген шонкала, илыш каваште шке вержым кычалеш:
Тек илыш шолеш мландӱмбалне,
А мый кава южым шӱлем,
Келша мылам шӱдыр коклаште,
Ош суксо пелен илынем (112 с.).
Шонкала Эмыкан тачысе саман нерген, торжалык тудым ӧрыктара. Кушеч чыла тиде лавыраже маннеже:
… Мо ок сите, мом гын пайлат?
Шоя ден варналте поянлык,
А чынлан огеш код вержат (114 с.).
Лирический герой вуйжым ок саке, тудо поро ончыкылыклан ӱшана:
Телымат, ӱшанем мый, йӱр йӱрын кертеш,
Ӱчашен ош лум пырче-влак дене.
Шӱдыр йӱр, ӱшанем, йӱд кава гыч велеш,
Тылзылан шып лупшал почшо дене… (116 с.).
Ме ӱшанена: марий поэзий тӱняште Надежда Эмыканын лирикыже келге вожым колта, а поэзий саскажым лудшо-влак шукемыт.
Галина Бояринова, Николай Любимов