Ик составан предложенийыште подлежащий да сказуемый нерген огыт ойло. Тушто ик составан предложенийын тӱҥ членже нерген ойлат. Кок составан предложенийыште тӱҥ член коклаште грамматический кыл подлежащий да сказуемый предложенийын негызше, а предложенийын палыже предикативность – подлежащий ден сказуемый кыл.
Подлежащий ден сказуемый коклаште зависимый/независимый кыллам ойырат:
- S ← P — подлежащий тӱҥ член;
- S → P — сказуемый тӱҥ член;
- S ↔ P — координаций кыл (иктӧр).
Кок составан предложенийын утларак тӱҥ членже – подлежащий, сандене подлежащий сказуемый деч зависитла. Сказуемыйын формыжо келыштаралтеш.
Марий йылме шанчыште подлежащий ден сказуемый кокласе кылым икымше гана эше Ф.Видеманн (Wiedemann F.J. Versuch einer Grammatik der tscheremissischen Sprache nach dem in der Evangelienüber Setzung von 1821 gebrauchten Dialekte, Reval 1847 — Марий грамматика дене опыт) книгаште ончыктен. Собирательный лӱм мут дене кылдалтмыж годым сказуемый шуко чот форман лиеш, мутлан. Шуко калык погынен.
М.П.Чхаидзе тыгай келыштаралтмаш-влакым ончыкта:
1) подлежащий лӱм мут почеш мутан сочетаний дене каласалтеш, сказуемый шуко чот формым налеш, мутлан, Ачаже эргыж дене каят.
2) подлежащий ончылно чот мут дене каласалтше определений шога гын, сказуемый шкет чот формышто лиеш, мутлан, Уремыште кок еҥ кая.
3) подлежащий рашемдыме определений чыла, шуко да моло мут дене каласалтеш гын, сказуемый шкет чот лийшаш, мутлан, Шуко калык погынен.
4) подлежащий тӱшкам ончыктышо –мыт суффикс улмо годым сказуемый шуко чот форман лиеш, мутлан, Ачамыт кутырат.
В.Т.Тимофеева тыгай случай-влакым ойыра, предикатын тӱҥ членже-влак грамматика дене кылдадлт шогымыштым, каласымыштым иктешлен, шым тӱрлӧ случайым ойыра:
- Изъявительный наклонений сказуемый личный олмештыш мутан подлежащий лица/числа дене кылдалтеш, мутлан, Мый Москваште каем (М.К.); Тудо эрласе кече нерген шона; Ме илена пиал ден темын (В.Э.).
- Сказуемый повелительный наклонений форман лиеш гын, подлежащий 2 да 3 лица шкет/шуко чот олмештыш мут дене каласалтеш (лица да чот дене келыштаралтмаш), мутлан, Моткоч сӧрале пӱртӱс Тый мошто тыдым йӧратен.
- Подлежащий лӱм мут да тудын олмеш каласалтше лӱман шомак лиеш гын, сказуемый 3 лица форман лиеш, мутлан, Шоҥго пистын парчаже оралгаш тӱҥале.
- Подлежащий дене почеш мутан лӱм мут дене каласалтеш гын (именительный падеж), сказуемый шуко чот форман лиеш, мутлан, Теве рывыж игыж дене чоян волышт.
- Подлежащий –мыт суффикс лӱм мут дене каласалтеш гын, сказуемый шуко чотан лиеш, мутлан, Эчукмыт кас кочкышым ыштен лектын кайышт.
- Подлежащий шуко, ятыр, икмыняр шомак-влак дене каласалтеш гын, сказуемый шкет чот лиеш, мутлан, Шуко еҥ кредалын.
- Подлежащий-влак чонан предмет ончыктышо лийыт гын, сказуемый шуко чот форман лиеш, мутлан, Ончыч Эчан, Шадрин, Андрий, Йыван койыт.
Подлежащий чондымо предмет лиеш гын, сказуемый шкет чот формо лиеш, мутлан, Олыкышто куэр, пистер кушкеш.
Кызыт марий йылме наукышто тыгак ойырат:
1) сказуемый да подлежащий формылан келыштаралтмым ужаш лиеш. Кызытсе марий йылмыште икгай подлежащийын чондымо предметым ончыктышо лӱм дене каласалтмыж годымат сказуемый кокланже шуко чотышто шога, мутлан, Кудырген шогалше куэрат, пелед шогалше ломберат нунын мутланымыштым ужын огытыл.
2) подлежащий предметым, лицам але явленийын икмыняр улмыжым шижтара гын, сказуемый шуко чот форман лиеш, мутлан, Ончаш толшо южо ӱдыр-качыже кидым ваш кучен пӧртончылно шогылтыт.
3) икгай предметын шуко улмыжым каласаш кӱлмӧ годым подлежащий шкет чотышто гынат, автор-влак шуко чотышто шогышо сказуемыйым кучылтыт, мутлан, Эн кумдаште шогышо пушеҥгышт тыге веле койыт; Пошкудышт-влак погынен толыныт (В.С.).
4) шуко чотышто шогышо подлежащий 3 лица лиеш гын, сказуемый шкет чот лиеш, мутлан, Илыш эҥер чарныде ойла: лӱмышт огеш мондалт; Эрвелеш чылаштын йӱкышт оралга.
5) подлежащий раш огыл количествым ончыктышо лӱм мут дене каласалтеш гын, сказуемый шуко чот формышто лиеш, мутлан, Ятырже ужалат.
6) тӱшка гыч иктым каласыме годым але тӱшкан икте вере улмо годым сказуемый шкет чот лиеш, мутлан, Ик кашак Сакар йыр погынен; Уло еш кок пӧръеҥ ӱмбаке онча.
7) подлежащий икгай предмет, мужыр, шуко лиеш гын, сказуемый шуко чотан лиеш, мутлан, Тора гычак пуста пӧрт олмо шемын койын шинчалан пернат; Кечывал шумаш годым паша шарлыш: шупшыктышыжо шупшыктат, удырышыжо удырат.
Марий йылмыште сказуемый подлежащий формыжлан грамматический веле огыл, а смысл почешат келыштаралтеш.
Кок кыл уло:
- Грамматический келыштаралтмаш;
- Смысловой келыштаралтмаш.
Сказуемый подлежащий дене икгай формышто шога гын, нунын коклаште грамматический келыштаралтмаш лиеш.
Сказуемый шуко чот лиеш гын, подлежащий каласыме содержаний дене веле кылдалтеш (форма дене огыл).
Кугезе финно-угор синтаксисыште тыгай муткылдыш вашлиялтеш: Кайыккомбо чоҥештат да ушкал толыт (ончо P.Ravila, E.Itkonen). Подлежащий сказуемый формым налыныт да шуко чот формым налаш тӱҥалыт.
Кызытсе йылмышанчыште тиде тема дене В.Н.Максимов пашам ышта, ончаш лиеш тыгай статья-влакым (Максимов В.Н. Согласование подлежащего со сказуемым в марийском языке // История, современное состояние, перспективы, развития языков и культур финно-угорских народов / Материалы III Всероссийской конференции финно-угроведов (1-4 июля 2005 года) Сыктывкар, 2005.- С. 137-138
Максимов В.Н. The Agreement Between the Subject and the Predicate in Mari // Тезисы секционных докладов X Международного конгресса финно-угроведов. Лингвистика II часть Йошкар-Ола, 2005.- С.212-213
Максимов В.Н. Подлежащий ден сказуемый кокласе келыштаралтмаш (марий диалект-влак негызеш) // Марийская филология, В. 5, Йошкар-Ола, 2006.- С.135-137)
Лӱман келыштарыдыме кыл подлежащий ден сказуемый коклаште нимогай келыштаралтмаш лийын кертдыме годым шочеш.
1) подлежащият, сказуемыят – именительный падеж шкет чот формышто шога: Ава (полежащий) – кава (сказуемый).
2) вашталдыме формышто шога: Тамак шупшаш (полежащий) – тазалыклан эҥгекым кондаш (сказуемый).
3) ик тӱҥ член инфинитив, весыже – именительный падеж лӱм мут: Тамак шупшаш (подлежащий) — кӱлдымаш паша (сказуемый).
Валерий Максимов,
филологий наука кандидат, доцент