Каныш кечылаште шуко еҥ мончашке пурат. Иктыже шке мончам олтат да пурат гын, весышт олаште але район рӱдыштӧ улшо мончашке коштыт. Мутым марий монча нерген луктына.
Марий калык ожнысек мончам сур тале вӱд пелен вераҥден. Чодыран кундемыште илыше моло калыкын семынак, марий монча пура руэн ышталтын, кӧргыштыжӧ – лукышто вӱдым ырыкташлан, шокшым ышташлан кӱ коҥга, воктенже выньык дене кырашлан лапка вал (лӧка) лийын. А теве мончан леведыш ожно пушеҥге кӱр але олым, оҥа гыч ышталтын, кок могырыштыжо кечалтын улмаш. Тачысе саманыште мончам олтымо годым шикш тӱньык гыч лектеш гын, а ожно шикш мончаш лектын, а вара шикш тупрашышке улшо тӱньык гыч каен, тыгайым шем монча маныт.
А кунам мончаш олташ кӱлеш? Мончашке марий калык шуматкечын пурен. Кечывалымак олташ тӱҥалыныт да кастене пуреныт. Эн ондак мончашке пӧръеҥ-влак каеныт, а вара ӱдырамаш ден йоча-влак. Мончаште выньык дене кыраш йӧратыше-влак шукынак улыт. Выньыкым тӱрлӧ пушеҥге гыч ыштат: куэ, тумо, нулго. Калык ожнысек ӱшанен ила, марий монча тӱҥ сомыл деч посна эмлыме, тазалыкым пеҥгыдемдыме вер лийын. Медицине пашаеҥ-влакын ойлымышт почеш, куэ, тумо, нулго да тӱрлӧ пушеҥге-влакын лышташышт гыч ыштыме выньык-влак мышце да суставлан, сусыргышо верлан полышым ыштат, эмлат.
Монча гыч лектын монча ончылно каналташ каналташ лиеш, пурам, тӱрлӧ сокым йӱаш лиеш, но кочо вӱдым ида подыл, тазалыкланда пеш кугу эҥгекым конден кертыда.
Тыгак, южо йӱла, сӱан, кумалтыш, колышым, уштымо, шотымат тышанак эртареныт, озанлык сомылланат вургемым, йытын ден кыне кылтам кошташлан монча пеш йӧрен. Палемдыман, ожно ӱдырамаш-влак азам мончаште ыштеныт, но мончашке самырык авам шкенжым колташ огеш – осал вий айдемым авалтен кертеш.
Кызытсе жаплан руш, турций, японий, финн, тибет да тулеч тӱрлӧ монча уло, но марий мончам марий еҥ йӧратен шогышаш. Чынжымак вет, марий монча юзо виян манын кертына. Мончашке пурет, могырет кана, яндар кап-кыл дене гына огыл, чон денат яндар да волгыдо монча гыч лектат. Илышын тамжым шижат. Монча кугыза ден монча кувалан эреак таумутым ойлаш кӱлеш, но икмыняр еҥын ойыштым колынат, тиде пашам ышташ огеш кӱл ойлат. Марий мончашке пурен шуктенда огыл гын, пурен ончалза, вийым налза, каналтыза тачысе илышын кайыме корныжо деч.
Сайтын, пагалыме унаже-влак, те марий монча нерген иктаж мом паледа гын, возыза мыланна. Пырля марий монча нерген материалым погена.
