Марий кечышот нерген мут

Акрет годсек марий калыкын кечым шотлымо шке радамже лийын. Ты радамыште у идалык 22 мартыште шочын. Кажне ийже янлык, кайык, копшаҥге лӱм дене палемдалтын. Могайрак лийын ты кечышот? Таче марте тудын могай сынже аралалт кодын? Тидын нерген тӱҥ онаеҥ А.И. Таныгин каласкала.
Ты кечышотым тӱнян ылыжме жапше гычак шотлаш тӱналме. Кумло кок ий кышкареш негызлалтше жап ойыртемым (календарьым) онаеҥ, шинчанужшо, мутмастар, эмлыше-влак устан кучылтыныт. 

Мый кызытат шарнем Яраҥ кундем гыч Выльып кугызам, У Торъялысе Шӱргыял гыч Кырсаным, Кугу Лумарий гыч Ош Миклайым, Кыдал Орьо гыч Сепаным. Нуно чыланат онаеҥ лийыныт, марий калыкын кечышот радамжым шке уш-акылыштышт, чоныштышт араленыт. Ӱшанем, тыгай ен-влак моло кундемыштат лийыныт. Уке гын, кузе йӱла радамна, чон кумылна ик жапыште иктеш толеш, ик семын шонен, пашам ышташ кумылаҥда.

Кечышот нерген мутым шуко гана колыштынам. Но тудын могай улмыжым рашемдаш кӱлын. Авамын акажын марийже Ведат кугыза деч колынам ыле: тиде кечышотым Ош Миклай сайын шинча.

Икана мыйын пошкудем шке чӱчӱжӧ деке мончажым пужен наҥгаяш тӱҥалын. Мыйым полшаш ӱжын. Чӱчӱ тидлан пеш куанен, поро пашалан сийлаш пижын. Кечышот нерген йодмеке, амбар книгажым луктын пуэн. Тушто кечышот радам возалтын улмаш. Тыгай шинчымаш дене утларак раш палыме лияш пиал шыргыжалын.

Ош Миклай икымше империалист сарыште кучедалын. Герман пленыште лийын. Сар деч вара куд ий Германийыштак илен. Ешаҥын, эргыже шочын. Колымшо ийла тӱҥалтышыште шочмо верышкыже пӧртылын. Тушто у ешым поген. Кумлымшо ийлаште У Торъял Пижанке кундемысе Тӱня кумалтышыште казначейлан шоген. Кугу Сар годым немыч йылмын диалектшым палымыжлан кӧра Совет армийын ик штабыштыже кусарыше семынат тыршен.

Мый тӱрлӧ верыште эртаралтше кумалтыш годым кечышот нерген мутым эреак луктам. Еҥ-влакын шарнымашыштлан эҥертен, мо шинчымем шуко гана тергенам. Теве Янгранур гычын С.А. Милютин тыге ойлен: «Кырсан кугыза Кугу Сар тӱҥалме ийым пире идалык манын ойлен. Шинчанужшо Кырсан Тумньымучашеш шочшо райком секретарьлан тыге мужедын: Совет власть 7500 ийыште пыта. Тиде пагытым мый ужын Ом шукто, тый ужат. Совет кучем йӱксӧ шулдыр ӱмбалан шинчын кая. Кузе тидым умылаш? 1992 ий йӱксӧ идалык лийын. Тошто тӱня ышталтме дене 7500 идалык эртен.
Кугезе кечышот – 32 ийлат. Кажне идалык могай гынат янлыкын, чонанын койыш-шоктышыжо дене палемдалтын. Тыге шырт вийже дене Ош Кечын мланде ӱмбаке колтымо вийжым тауштен каласыме. Кечын, Тылзын, шӱдырын вийышт илян-шамычлан илашышт шкешотан шӱлышым, койышым пуат. Мутлан: Пӱчӧ, Шордо, Гепард ий-влак чулымлыкым, Бобр (Вӱдумдыр), Барсу, Эҥыремыш пашаче кумылым, озанлык кучышым шочыктат. Кишке – вашталтмашым кучыкта.

Чыла тиде шинчымаш калыклан мом ыштышашым, Кузе пашам виктарышашым, кунам шып вучен шинчымашым, кунам чолгалыкым ончыктышашым палаш кӱлын. Акрет годым калыкна Ош Кугу Юмын йӱла дене кылдалтше ий-влак пӧрдем дене пайдаланен. Тачысе тукымат ты кечышотым шотыш налын, шке пӱрымашыжым чоҥышаш.

  1. Пӱчӧ идалык (1906, 1938, 1970, 2002) – кӧргӧ чон поянлык, ончылъеҥ кумыл, порылык, у корно почылтмаш.
  2. Тага идалык (1907,1939, 1971, 2003) – тӱшкан илымаш, пеҥгыдылык, парымым пӧртылтымаш, кугезе-влакым шотыш налын илымаш.
  3. Коляйос (1908, 1940, 1972, 2004) – писын вияҥше ошкыл, чулымлык, ӱшанлык, осал дене кучедалмаш.
  4. Пире (1909, 1941, 1973, 2005) – лӱддымылык, куатле вий, илен кертшаш, вийым погымаш.
  5. Кайыккомбо (1910, 1942, 1974, 2006) – ончыклыкым ужмаш, чапле шонымаш, кавасе законым шонымаш налын илымаш.
  6. Эҥыремыш (1911, 1943, 1975, 2007) – шке шонымашым шылтымаш, эмлымаш, осал шагалеммаш, тура вашталтыш-влак.
  7. Кумыжвуян кишке (1912,1944, 1976, 2008) – вашталтымаш, лывыргылык, интуиций, лӱдмашым сеҥымаш, тайным пален налмаш.
  8. Умдыр (1913, 1945,1977,2008) – пашам йӧратен ыштымаш, мӧҥгӧ пелен лияш йӧратымаш, негызлалтмаш, уда деч эрнымаш.
  9. Черепахе (1914, 1946, 1978, 2010) – мудреч, радамлык, эркын шогылтмаш, Мландым аралымаш, авыртышым (панцирьым) мумаш.
  10. Шогертен (1915, 1947, 1979, 2011) – чулымлык, писе, уш-акыл, мут дене пайдаланымаш, кумалтыш мутын полышыжо.
  11. Шем маска (1916,1948, 1980, 2012) – вийым ончыктымаш, кокытеланымаш, чын шонен моштымаш.
  12. Корак (1917, 1949, 1981, 2013) – кугешнымаш, ончыко ужын моштымаш, эрыкан лиймаш, шуко ий илымаш, сайлымашын кӱлешлыкше.
  13. Агытан (1918, 1950, 2014) – чон почын ойлымаш, кучедалмаш кумыл, чынлыкым арален налмаш, мутын вийжым пален налмаш.
  14. Ӱшкыж (1919, 1951, 1983, 2015) – чытымаш, радамлын шонкален моштымаш, порылык, кӱштымашым шуктымаш, тӧрлыкым кучымаш.
  15. Нерге (1920, 1952, 1984, 2016) – оза койыш, аныклен моштымаш, традиционизм, психологий могырым усталык, йомдарымым мумаш.
  16. Тӱе (1921, 1953, 1985, 2017) – миссионерстве, мыскараче кумыл, илышым шотыш пуртымаш да чыным пӧртылтымаш.
  17. Шоҥшо (1922, 1954, 1986, 2018) – вучыдымо ошкыл, кыртмен пижмаш, пеҥгыдын йодмаш, эрыкыш тыршымаш, ончыклыкым ужмаш.
  18. Шордо (1923, 1955, 1987, 2019) – артист койыш, пушкыдо кумыл, чынлык, гармоний дене илаш тыршымаш.
  19. Слон (1924,1956,1988, 2020) – пеҥгыдын шогымаш, шке шонымашыш шуаш тыршымаш, профессионализм, вийым погымаш.
  20. Имне (1925, 1957, 1989, 2021) – пеҥгыдылык, чытен лекмаш, туныктен ойлымаш, пцымо мутым кучымаш.
  21. Гепард (1926,1958,1990, 2022) – чулымлык. Писын тарванылмаш, кучедалмаш кумыл, правопорядкым аралымаш.
  22. Кӱдыр (1927,1959,1991,2023) — волгыдылык, чолгыжмаш, сайлымаште тӱрлӧ шӧрынан, сынан лиймаш, осал ӱмбач маскым кудашмаш.
  23. Йӱксӧ (1928, 1960, 1992, 2024) – волгыдылык, чолгыжмаш, сайлымаште тӱрлӧ шӧрынан, сынан лиймаш, осал ӱмбач маскым кудашмаш.
  24. Шурмаҥше (1929, 1961, 1993, 2025) – оптимизм шӱлыш, модыш, весела кумыл, трук лиймаш, идеал деке тыршымаш.
  25. Шыҥшале (1930, 1962, 1994, 2026) – тарванылмаш, пашам радамын ыштымаш, вучымаш, умылаш тыршымаш.
  26. Ош маска (1931, 1963, 1995, 2027) – кугу вий, тарванылмаш, кумыллык, модмаш, тергымаш, пеҥгыдылык.
  27. Пӱркыт (1932, 1964, 1996, 2028) – творческий паша, кугешнымаш, кугыжа лиймаш, державность, ончыклыкым шижмаш, закон почеш лиймаш.
  28. Рывыж (1933, 1965, 1997, 2029) – чоя уш-акыл, писе нерӱпш, следовательын талантше, вашталтымашым шижмаш тыршымаш, шоям пален налмаш.
  29. Дельфин (1934, 1966, 1998, 2030) – ончылъеҥ, мудреч, койыш, волгыдо уш-акыл, палыдымым палымаш.
  30. Ир сӧсна (1935, 1967, 1999, 2031) – чолгалык, патырлык, сеҥымашыш шуаш тыршымаш, вийдымым аралымаш.
  31. Тӱлеген (1936, 1968, 2000, 2032) – кенета вашталтымаш, порок умыл, весеммаш, йоча-влак верч тыршымаш.
  32. Тумна (1937, 1969, 2001, 2033) — оза койыш, шеме дене осалым сеҥымаш, эмлымаш, шонен моштымаш.
Кидшер
Шонымашым ешараш

  1. Ну да

    Кушто вара могай историй документлаште марий-влак У ийым шошым вашлийыныт ман серен кодымо? Могай йӱлаште тиде аралалт кодын? Молан Зороастрий календарьым Марий кечышот манын мыланна виешак тушкат?

    Ответить
    1. viktaryshe автор

      Кызытысе календарь почеш, чынжымак йӧсынрак илена. Кунам вара шот дене пайремлыман? Йодыш ушышко чӱчкыдынак толеш.

      Ответить