Марий йылмын мутым мут кылдыш деч ойырымо проблеме

Марий йылмын мутым мут кылдыш деч ойырымо проблеме

Нуны сомылышт икгай улмыштлан кӧра, агглютинативный йылмысе тӱшкаш пурымыштлан кӧра кызытсе марий йылмыште мутым мут кылдыш деч ойырымо проблеме пӱсӧ, молан манаш гын мут ден мут кылдыш ик тӱрлӧ сомылым шуктат. 

Мут кылдышым сложный мут деч ойыраш марий литератур йылмыште шукертсек неле лийын кодын

1. Икымше гана 20-30 ийлаште XX курымышто тиде йодыш нӧлталтеш

В.М.Васильев мут-влакын ушалтмышт дене у мутым ыштымым марий йылмын мутвундыжым пойдарыме ик тӱҥ йӧнлан шотлен.

«Марла мутер» (1928) – у мут-влакым мут ушалтме йӧн негызеш ыштен, мутлан, пӱртӱс — лӱм мут + лӱм мут. Тидын семын йылмыште кучылталтыт гын, сложный мут лиеш.

Г.Г.Кармазин теорийже тыгай, сложный мут дек мут кылдышым ойырымо принцип налаш гын, сложный мут-вакын ужашым мыняр посна возаш лиеш, тунар посна возыман.

2. XX курымын 60-шо ийла «Ончыко» журнал.

Сложный мутым возымо нерген дисскусий Исанбаев Н.И., Галкин И.С., В.М.Васильевын ойжо дене келшеныт.
Грузов Л.П., Гордеев Ф.И. Г.Г.Кармазинын ойжо дене келшеныт.

Могай вара дисскусийын лектышыже лийын:

— сложный мутын ужашыже-влакым посна возаш гын, мут кылдыш лиеш;

— сложный мутын ужашыже-влакым пырля возаш гын, сложный мут лиеш.

Сложный мутым мут кылдыш де ойырымо критерийым возымо дене гына ончыктыман.

Ю.В.Анугановын ойжо тыгай улеш: «Ты проблемыште эн тӱҥжӧ — субстантивный мут кылдышым сложный мут деч ойырымаш (фонетка, морфологий, синтаксис, семантика могырым – мутын шкенжын фонологический структурыжо, йоҥгымо шотшо уло, морфологический сынже уло, вещественный значенийже уло, семантика дене кылдалтеш, ойышто посна единица лийшаш)».

Мут – предложенийын предельный минимумжо, йылмын рӱдӧ единицыже.

Мутын кум палыже уло:
а) фонетический;
б) семантический;
в) грамматический.

Грамматический тичмашлык А.И.Смирницкий манмыла, мутын грамматический тичмашлыкше уло, а мут кылдыш – мут-влакым ушемышт, синтаксический кыл негызеш шочшо предикативный единицышт огыл.

Сложный лӱм мутым субстантивный мут кылдыш деч ойырымо проблеме тыгай улеш:
— лӱм мут + лӱм мут колӱй, но кол лем;
— пале мут + лӱм мут кугыеҥ, но кугу еҥ;
— чот мут + лӱм мут лувуй;
— наречий + лӱм мут вашмут, но ваш ӱчашымаш;
— причастий + лӱм мут малмывер, но лудмо вер.

Фонетика – просодика сын почеш Е.И.Коведяева «Проблема акцентуации» книгаштыже тиде проблемым лончыла. Сложный мут-влакын ик тӱҥ ударенийышт да полшышо ударенийышт тӱҥ огыл лийын кертеш.

1. Сложный мутышто икмыняр тӱҥ ударений лийын кертеш.

2. Тыгай единице-влак оҥарыме годым компонент-влак коклаште закономерный модификацият лийын кертеш.

— икымше ужаш мучашын гласныйже йомын кертеш, мутлан, ваче ӱмбал, но вачӱмбал.

— шомак-влакым ушнымо верыште кок икгай гласный иктыш савырна, мутлан, муноптем.

Фонетикыште просодика шотышто мут кылдыш да сложный мут огыт ойыртемалт.
Тыгак морфологий шотышто огыт ойыртемалт. Тидын годым рашемдыме ужаш падеж, чот дене ок вашталт, а рашемдыше ужашыште ик ойлымаш ужашын веле грамматический кылже ончалтеш, мутлан, кол лемна, кол лемышт, кол ӱйна.

Семантика могырым ончалаш гын, ик умылымашымак ончыктат, йылмыште термин лийыт. Посна возалтме годым конкретно-семантический умылалтыт.

Пырля возалтме годым чумыр семантикышт кажне комопнентын значенийже деч ойыртемалтеш: явленийым, предметым утларак иктешлат, абстрагироватлыме кӱкшыт тыште весе. Иктешлымаш уло гын, посна мут семын чакна.

Ӱчашымашым лукшо единица-влакын семантика статусышт тӱрлӧ:
— предметын могай материал, вещества гыч ышталтмышт, мутлан, пу пӧрт, кид кучем;
— принадлежность, мутлан, куэ вӱд, мӱкш еш;
-предметым/явленийым таҥастарымаш, мутлан, корка шӱдыр;
— объектым ончыктымаш, мутлан, вольык ончымаш;
— предметын палыже, мутлан, шергинде.

Кок мут йыгыре шогымыла семантический кӱэмалтше могырым лийыт:
— ик ужаш ожнысо значенийым йомдара, мутлан, оръеҥ;
— вончештарыме значениян, мутлан, колятул;
— торлен шогышо значениян, мутлан, авагашта;
— ужаш-влак значениян суммо деч шагал ойыртемалтше, мутлан, кӱполат, межгем.

Семантика могырым ӱчашымашым лукшо единице-влак икте-весе деч тӱрыс коклаште огыт ойыртемалт.

Тыгак синтаксис койышышт дене огыт ойыртемалт:
— радамышт икгаяк кодыт, мутлан, мӱкш еш;
— ужаш-влак коклашке вес мутым пурташ ок лий;
— ойышто рашемдыше ужашым веле умылтарыше вес шомакын укелыкше, мутлан, изи тер шога – составной мут, сложный мут деч огеш ойыртемалт, но пеш изи тер – мут кылдыш лиеш.
— единица-влакын ужашышт кажныже посна огыл, тичмашын веле ойышто моло мут дене синтаксически кылдалтыт, мутлан, изи тер шинча, тыгай компонент-влак синтаксически ойыраш лийдыме улыт, кӱэмалтмышт нерген ойла.

Тыштак ик критерийым ончыкташ лиеш, ӱчашымашым лукмо йылме единице-влакым мут кылдыш але сложный мут семын ойыраш лийдыме шомак ушемыш пуртымо годым ӱшанле.
— рашемдыше ужашым веле рашемден шогышо ужаш уке гын, мут кылдыш ок лий;
— сложный мут, составной мут посна возалтмыжлан кӧра, но предложенийыште рашемдыше ужаш улмо годым мут кылдыш усложненный типан кок минимальный структуран лиеш, мутлан, пеш изи тер гыч пеш изи да изи тер, тыгай годым подчинительный мут кылдышын ик ужашыже веле лиеш, мутлан,
— кӱэмалтше ойсавыртыш;
— кӱэмалтше шомак ушем;
— составной чот мут;
— составной глагол;
-мутын описательный формыжо:
а) глаголын шӧрымӧ формыжо, мутлан, ом тол;
б) глаголын аналитический эртыше жап формыжо, мутлан, толын ыле;
в) пале мутын превосходный степеньже, мутлан, кугу деч кугу, эн кугу.

Валерий Максимов,
филологий наука кандидат, доцент

Кидшер
Шонымашым ешараш