Марий йылме: Предложенийын формо могырым чоҥалтмыже

Предложенийын формо могырым чоҥалтмыже.
  1. Предложений могай-гынат структурный схеме почеш чоҥалтеш.

Структурный схеме – предложенийын чоҥалтмыжын отвлеченный образецше. Тӱҥ, второстепенный член-влакым кузе каласымым ончыкта, член коклаште могай синтаксический отношений улмым каласа. Предложенийын членже да типын палыме негызеш чоҥалтеш. А предложений член тыгай лиеш:

— могай-гынат ойлымаш ужаш дене, кӱэмалтше савыртыш дене каласалтше синтаксический категорий;

— посна мут формо але икмыняр мут формо гыч шога;

— предложенийын семантико-синтаксический модельжын материальный каласалтмыже;

— предложенийын структурный элементше да шонымашын значенийжым ончыкта.

Предложенийын членжым ойырымо годым предложенийын структурыжым, семантический сынжым шотыш налман. Структурный палыже-влак критерий дене ойыралтыт:

а) предложений членын каласалтме йӧнжӧ;

б) тӱҥ да рашемдыше мут-влак коклаште кылын койышыжо (управлений, лӱман келыштырыдыме кыл, примыканий, согласований);

в) предложений членын синтаксический позицийже.

Тӱҥ да второстепенный член-влак тыгай палым ыштен кертме почеш ойыртемалтыт:

— тӱҥ член предложенийын предикативный палыжым ыштен кертеш. Кок составан предложенийыште предикативность палым подлежащий ден сказуемый ыштат; ик составан предложенийыште ик тӱҥ член предикативность палым ышта;

— нине член-влак йыр второстепенный член-влак чумыргат, второстепенный член-влак тӱҥ член дене подчинений кылан лийыт; кок составан предложенийыште тӱҥ позиций – подлежащий ден сказуемый икте-весым темлат. Утларак тӱҥ член подлежащий лиеш.

  1. Подлежащий структурно сказуемый деч кӱшнырак шога, сказуемый подлежащийым рашемда, подлежащий нерген у уверым пуа. Логика могырым сказуемый подлежащий деч кӱшнырак.

Подлежащийым ойырымо грмматический момент-влак:

  1. Кок составан предложенийын тӱҥ членже — подлежащий. Подлежащий предложенийын структурышкыжо пура.
  2. Подлежащий – кок составан предложенийын зависитлыдыме тӱҥ членже.

Марий йылмыште подлежащийын формыжлан келшен толыт:

а) лӱм мутын да личный олмештыш мутын именительный падеж формыжо;

б) зависитлыдыме инфинитив.

Подлежащий действийын субъектшым ончыкта, мутлан, Эчук толмек, чыла вашталте — тыште тӱжвач ончымаште коктынат подлежащий улыт, но Эчукын толмек, чыла вашталте – формыжлан кӧра подлежащий огеш лий.

Подлежащий – кок составан предложенийын грамматически зависитлыдыме тӱҥ членже, кӧ? мо? йодышлан вашешта.

Подлежащий тыгай ойлымаш ужаш дене каласалтеш:

1) лӱм мут дене, мутлан, Шем корак-влак шке пашаштлан пеш эр тарванышт, уло тӱшкашт дене пушеҥе укшереш пыжашым чумыркалат (Г.Е). Овоп, капкам почын, Раманжым ужатен колта (Д.О.).

2) пале мут дене, мутлан, Молан йошкаргевлак колымо деч огыт лӱд (С.Ч.); Чын, чын, тый гает ушанже пеш шагал (Я.Я.).

3) чот мут дене, мутлан, Рвезе вуйжым нӧлтале: ончылныжо офицер шога, а шеҥелныже визытын койыт (С.Ч.); Иктыже нимат ок ыште, весыже тудлан полша (С.Ч.); Кумшышыт эше вес семын умылтарат (В.С.).

4) олмештыш мут дене, мутлан, Йод пионер деч, тудо тыге вашешта (В.С.); А кунам тиде лийын? (В.Ю); Ала-мо мӱшкыржым пӱтырал шындышат, йӧршын вийже пытыш (А.Ю.); Война ок тарване гын, нимат тыгайтугай ок лий ыле, очыни (А.Ю.).

5) причастий дене, мутлан, Вагонышто лӱшкымаш: лекшыже лектеш, пурышыжо пура (Ш.О.); «Тунемдыме-влак лийшаш огытыл», — пеҥгыдын пелештыш Йогор (С.Ч.).

6) инфинитив дене, мутлан, Кочкашйӱаш уло, вургем налашат ятыр окса кодеш (З.К.).

7) наречий дене, мутлан, Эрла толеш. Эрла таче деч сай лиеш.

8) оҥартыш мут дене, мутлан, Чодыраште ау-у-у— шергылтеш;

9) кеч-могай субстантивированный мут дене, мутлан, Марий йылмыште гынподчинительный ушем мут; Урем денеумландарыше член.

10) мут сочетаний дене, мутлан, Кӧлан марлан лекташтудын паша, тудын сомыл.

Чылаж годым подлежащий номинаций сомылым шуктышаш, подлежащий семын каласалтше чыла ойлымаш ужаш лӱм мутын функцийжым шуктышаш. Предложенийыште полежащий функций дене муалтеш, тудо кутырымо предмет улеш.

Подлежащий ден сказуемый коклаште тирем шыныдмаш

Связка уке годым лӱман сказуемый ден подлежащий коклаште тире шындалтеш:

1) сказуемый именительный падежыште шогышо лӱм мут дене каласалтме годым, мутлан, Поэзийилышын вӱршерже (М.К.);

1У кинде – тиде тыныс шӱлыш,

2У кинде тиде илыш ям,

3У кинде — тиде ончык илыш,

4У кинде – тиде у пиал (О.И.).

2) тӱҥ член инфинитив дене каласыме годым, мутлан, Тунемаш – ушым погаш; Илаш – эллан служитлаш.

3) ик тӱҥ членже именительный падежыште шогышо лӱм мут дене, весыже –

-аш инфинитив дене каласалтме годым, мутлан,

1Пиал – шымлаш космос оҥым,

2Пиал – машинам виктараш,

3Пиал – лукташ у сорт шыдаҥым,

4Пиал – элнажым тӱзаташ (В.С.).

4) кок тӱҥ членжат именительный падежыште шогышо шотлымо чот мут дене каласалтме годым, мутлан, Ныл гана нылыт – латкудыт.

5) ик тӱҥ член именительный падежыште шогышо лӱм мут дене, весыже -именительный падежыште шогышо шотлымо чот мут дене каласалтмыж годым, мутлан, 1Кечеикте, 2тылзеикте, 3Молан шӱдыр икте огыл?

6) сказуемый оҥартыш мут дене каласалтеш гын, мутлан,

Чодыра вует – кож-кож-кож,

Пӱнчӧ вует – лыб-лыб-лыб,

Шопке вует – быр-быр-быр,

Писте вует – лыж-лыж-лыж.

7) сказуемый шке структурыж дене простой предложений, мутлан, Тиде книган лӱмжӧ — «Кӱртньӧ вий».

Валерий Максимов,
филологий наука кандидат, доцент

Кидшер
Шонымашым ешараш